Lawrence Lessig vecht tegen de rechtenoorlog

In Amsterdam lanceerde Lawrence Lessig afgelopen vrijdag de Nederlandse versie van Creative Commons, een nieuw licentiesysteem dat meer creativiteit mogelijk moet maken. Na zijn presentatie bovenin het gebouw Post-CS had de ietwat vermoeide professor, door Wired niet zonder ironie 'de rockster van internet' genoemd, tijd om Netkwesties te woord te staan.

Hoe verloopt de internationale Creative Commons-tournee?

Lawrende Lessig: "Goed, we zijn al in Brazilië, Finland en Duitsland geweest. In de herfst gaan we naar Azië met onder meer Taiwan, naar Zuid-Afrika en een heel stel andere Europese landen. Ik verwacht dat tegen het eind van het jaar elk land in de oude Europese Unie vertegenwoordigd zal zijn."

Waarom niet één licentiesysteem voor de hele wereld, internet is toch een mondiaal verschijnsel?

"Dat zou natuurlijk ideaal zijn, maar de wetten verschillen per land, dat zou te veel juridische problemen opleveren. Maar ook willen we juist in al die 175 landen bewegingen vormen, die ons gedachtegoed verder willen verspreiden. We willen echt internationaal zijn."

U houdt al jarenlang - vandaag ook weer - ongeveer dezelfde presentaties en lezingen met dezelfde standpunten over filesharing en softwarepatenten, heeft u nog wel iets nieuws te vertellen?

"De boodschap is steeds grotendeels gelijk, maar presentatie niet. Een nieuw aandachtspunt is de totaal andere manier waarop jongeren media gebruiken. Hun essentie van cultuur is dat alles voor een eigen interpretatie te gebruiken is, om te samplen en te remixen. Maar de wet maakt nu illegaal wat voor jongeren natuurlijk is geworden. Daarmee doen we voor hen een prachtige gelegenheid teniet om deel te nemen aan onze gezamenlijke cultuur. Dat is een dringende boodschap. We maken als samenleving Hollywood blij, maar beschouwen onze kinderen als misdadigers. Ik snap daarvan de logica niet."

Klemgereden generatie

Lost het probleem zichzelf niet gewoon op. De wetten worden wel aan de praktijk aangepast?

"Als er twintig jaar nodig is om de huidige situatie te veranderen, dan groeit er dus een generatie op die is opgevoed in een wereld waar ze denken dat de wet overtreden zinvol en terecht is. Maar in een democratie hoor je niet de wet massaal te overtreden, als je het er niet mee eens bent moet je zorgen dat die wetten veranderen."

U heeft het in uw voordrachten steeds over 'de oorlog' van de industrie tegen downloaders. Is dat niet te veel retoriek?

"In de Verenigde Staten wordt veel van wat afwijkt al snel omgezet in oorlogsretoriek. We hebben de oorlog tegen het terrorisme, de oorlog tegen drugs, de oorlog in Irak en de oorlog tegen de piraterij. Het is mijn keuze niet die woorden te gebruiken, ik heb juist kritiek op die oorlogsretoriek. Want deze extreme uitingen over auteursrechten leiden tot nog meer schade. We moeten de discussie weer meer in balans krijgen. De nadruk moet weer komen te liggen op het positieve aan het gebruik van technologie, op wat voor moois we ermee kunnen doen."

"Er zijn 3000 rechtszaken aangespannen door de muziekindustrie tegen downloaders. Weinig, vind je? Helemaal niet. Het is het grootste aantal processen tegen Amerikaanse consumenten ooit, en vernietigt hele mooie kansen op innovatie. In Silicon Valley is iedereen bang voor de rechtenadvocaten. Dat hindert de vooruitgang."

Een probleem in Nederland rond Creative Commons is dat auteursrechtenorganisaties zoals Buma/Stemra niet in staat zijn uitzonderingen op de regel te maken. Ben je er aangesloten, dan wordt er geld geïnd voor al je werk. Ze claimen nog jaren om de techniek te veranderen zodat artiesten per geval keuze voor al dan niet rechteninning kunnen maken. Wat vindt u daarvan?

"Ja, ik heb de discussie hierover vanmiddag gevolgd. Maar het hoeft niet zo lang te duren, want geen enkele technische beperking staat artiesten in de weg om non-commerciële licenties zoals Creative Commons toe te staan op hun werk. Het is waarschijnlijk meer een organisatorisch probleem. De collectieve rechtenorganisaties willen dat iedereen een overeenkomst afsluit voor al het werk, dat is natuurlijk het makkelijkst."

Gemakzuchtige rechtenorganisaties

"Probleem is dat dit soort organisaties geen concurrentie hebben. In Amerika was er begin vorige eeuw ook slechts één inningsinstantie voor muzikanten. Daar kwam een club bij voor werken in het publieke domein. Uiteindelijk zag je daardoor de prijzen dalen. Creative Commons is natuurlijk geen inningsinstantie, maar we creëeren wel een alternatief. We zetten druk op dit soort organisaties."

Wat vindt u van de legale downloadsites, zoals Apples iTunes?

"Aan de ene kant een goede ontwikkeling doordat het downloaden uit de dubieuze sfeer komt, anderzijds is het een groot probleem dat nog altijd onduidelijk is wie nou de controle heeft over de content op legale downloadsites. Ook bij iTunes is het nog ongewis of mensen de legaal gedownloade liedjes mogen mixen in een iMovie of branden op een dvd. Nu bestaat die vrijheid, maar digital rights management (DRM) rukt op. De basisvraag is of je het materiaal mag hergebruiken om er zelf iets nieuws mee te creëeren zonder zorgen om een rechtszaak. Maar ik ben er pessimistisch over. DRM kan gemakkelijk ingezet worden om deze vrijheid te beperken. Dat grote bedrijven als Pepsi al sponsoracties rond iTunes organiseren is wat dat betreft een veeg teken."

Artiesten kunnen zelf muziek verspreiden, maar innen dan toch veel minder momenteel...

"Inderdaad, er zijn al artiesten die geld verdienen dankzij gratis aangeboden downloads, maar ik betwijfel of dat ooit voor veel artiesten zo zal zijn. Het is meer een lokkertje om de vraag te stimuleren. Betere betaalsystemen zijn geen oplossing. Het gaat om het stimuleren van niet-marktgerichte creativiteit. Tegenwoordig denkt iedereen meteen in geld, terwijl het overgrote deel van de creativiteit van oorsprong non-commercieel is. Direct betaalde cultuuruitingen vormen maar een piepklein deel. Creative Commons wil het andere deel stimuleren en richting het digitale tijdperk loodsen."

Zal Creative Commons er ooit in slagen om een breed publiek te bereiken? Het lijkt vooral een marginaal gebeuren, bedoeld voor onbekende artiesten?

"Nee, dat zie je verkeerd. Het groeit extreem snel. We hadden in april 2004, voor de start van de internationale versies, al 3,5 miljoen verschillende links naar licenties. En dat zal alleen maar meer worden als een aantal hardwarefabrikanten in 2005 Creative Commons zullen inbouwen. We staan nog maar aan het begin. Als er straks honderd miljoen werken onder Creative Commons vallen, dan kun je het niet marginaal meer noemen. Dan kan je niet meer het web op gaan zonder ooit een keer Creative Commons tegen te komen."

Ziet u in Europa verschillen met de VS?

"In de Europese Unie is het iets beter dan in de VS, maar nog altijd erg slecht. Het Europees Parlement heeft eerder dit jaar het ergste uit de Amerikaanse auteurswet wat afgezwakt, maar de regels richten zich nog altijd op het handhaven van een in mijn ogen verouderd model. De Europese Unie stimuleert heel erg digital rights management, terwijl dat juist beperkend en verstorend kan werken voor de creativiteit."

"In Europa zie je hetzelfde probleem als in de VS. De invloed van industrielobbyisten is vaak groter dan die van het volk, maar met plezier zie ik het succes van de lobby van het publiek tegen het patenteren van software. Nooit zouden in de VS zoveel mensen gemobiliseerd zijn over dit onderwerp. Maar ze halen wel steeds kleine overwinningen in een democratische context, toch kunnen ze uiteindelijk de oorlog verliezen. De invloed van de niet-democratische elementen zal waarschijnlijk de overhand krijgen."

U bent nu al jaren aan het preken, maar er verandert nog maar weinig. U moet wel erg triest en teleurgesteld zijn?

"Juist. En ik zou niet de enige verdrietige man moeten zijn, dat zou jij ook moeten zijn, en nog honderdduizenden anderen. Maar toch loop ik niet met het gevoel het voor niets is. Ik ben juist steeds optimistischer, Creative Commons heeft een ongelooflijk aantal mensen achter zich staan. Het begrip is veel groter dan een paar jaar geleden."

En er zijn nog jaren nodig... Is die tijd er?

"Nee, het gevecht moet gewonnen worden in vijf jaar tijd, voordat het huidige digital rights management de standaard is geworden. Daar gaat het om. Creative Commons wil een alternatief bieden bovenop DRM, met respect voor de eigen keuze van de kunstenaar en met het toestaan van creatief hergebruik. Nu sijpelt de oorlogsmentaliteit op internet door vanuit het echte leven met de nadelige gevolgen voor het hergebruik en de cultuur..."

Daarover hebben we het al gehad. Voelt u zich niet soms een dominee die vaak hetzelfde moet vertellen?

[lacht] "Nee, zo voel ik mezelf niet. Maar dit werk is ook wel ontzettend vermoeiend, ja..."

Bevrijding van e-mail

Ik begreep ook dat u dag in dag uit zodanig wordt bedolven onder e-mails dat u gestopt bent met het beantwoorden?

"Klopt, ik heb vorige week e-mail failliet verklaard. Dat voelde echt als een bevrijding. Ik had altijd duizenden ongelezen berichten. E-mail kostte me veel te veel uren per dag. Ik heb naar 400 mensen het bericht gestuurd dat ik geen antwoord meer zou geven. Daarop reageerden nog 20 mensen. Ik heb nu maar honderd ongelezen berichten of zo, het laagste aantal dat ik me kan herinneren. Er is een bepaalde ethiek op het internet om direct contact te maken. Ik voelde het als een plicht om te reageren, maar het kon gewoon niet langer."

Hoe lang duurt uw strijd nog?

"Weet ik niet. De komende vijf jaar zal in het teken staan van het gevecht over auteursrechten. Ik ben nooit hoopvol geweest op een goede afloop, maar er is nog altijd een reden om te vechten. Ik geef niet op, nee. Zeg nooit nooit natuurlijk, maar de komende vijf jaar in ieder geval nog niet..."