In een sector die zichtbaarheid predikt, worden toezichthouders plotseling onzichtbaar. Alsof stilte bescherming biedt tegen de storm die zij zelf hadden moeten bezweren.

Onder de Wet Bestuur en Toezicht Rechtspersoon (WBTR), sinds 2021 van kracht, gaat het bij meer dan duizend verenigingen en stichtingen per jaar mis: financieel geknoei, belangenverstrengeling en/of een Raad van Toezicht die niet oplet.

En telkens weer hetzelfde recept: zwijgen. Communicatieadviseurs raden het immers aan, teneinde de schade te beperken, analoog aan het oude gezegde: als je geschoren wordt, moet je stilzitten. Zeg zo min mogelijk, wacht tot het stof neerdaalt en de media een nieuw bot vinden. Juridisch veilig, maar haaks op wat governance codes voorschrijven: openheid en aanspreekbaarheid.

Wegkruipende toezichthouders

In Rotterdam zette het Nederlands Fotomuseum vorige week directeur Birgit Donker opzij en kroonde raadslid Roderick Van der Lee zichzelf tot gedelegeerd toezichthouder. Voorzitter Wanda van Kerkvoorden liet alleen een summier persbericht uitgaan waarin de bestuurder publiekelijk werd beschadigd. Daarna: stilte.

Over deze casus schreef Sjarel Ex, ex-directeur van het eveneens Rotterdamse Boymans van Beuningen, op LinkedIn een essay in drie delen. Dat is het lezen meer dan waard als je een inkijkje wilt in de dynamiek van een raad in een storm 

Bij Internationaal Theater Amsterdam bleven signalen over een onveilige cultuur jarenlang liggen. Pas na een extern onderzoek volgde actie en stapte de voltallige Raad op. Tot dat moment klonk slechts: wij lossen het zelf wel op.

Te Hilversum

Ook omroepen grossieren in wegduiken. Bij de NPO waren er signalen over grensoverschrijdend gedrag en een angstcultuur. De Raad van Toezicht reageerde niet, totdat minister Bruins ingreep en bestuurder Frederieke Leeflang aftrad. 

Ook bij de NTR liep het mis. Een intern onderzoek naar sociale veiligheid strandde twee keer door datalekken. Medewerkers verloren het vertrouwen in anonimiteit en voelden zich verraden. Uiteindelijk bood de Raad excuses aan en stapte op – maar een openbaar verslag met lessen bleef uit

Bij AvroTros worden uitkomsten van interne onderzoeken zo zorgvuldig achtergehouden dat de omroep nu voor de rechter staat om te voorkomen dat de toezichthouder van de media inzicht krijgt. De Raad van Toezicht? Onzichtbaar.

De stille transformatie van vereniging Veronica naar Stichting Veronica vond achter gesloten deuren plaats. Pas toen journalisten David de Jong, Joost Ramaer & Kim van Keken en Peter Olsthoorn het initiatief blootlegden, ontstond er aandacht. De Raad van Toezicht onder leiding van Coen Teulings houdt zich sindsdien muisstil. Ook bij de door Veronica opgerichte Omroep Blauw plaats ik vraagtekens bij de Raad van Toezicht te vinden: dezelfde bestuurders, geen checks and balances?

Het is allemaal angst

Het patroon is steeds hetzelfde. De angst voor reputatieschade weegt zwaarder dan de verantwoordelijkheid om uit te leggen. Maar zwijgen vergroot volgens mij juist het wantrouwen. Medewerkers voelen zich buitengesloten, het publiek blijft met vragen achter en de Raad van Toezicht zelf verliest gezag. 

Toezicht is meer dan een juridische plicht; het is een publieke opdracht. Juist in tijden van crisis en bij vragen vanuit de journalistiek moeten toezichthouders het lef tonen om te spreken, ook als het ongemakkelijk is. Openheid is geen luxe, maar een voorwaarde om vertrouwen te behouden.

Wie zwijgt, wordt onderdeel van het probleem. De hoop dat een storm vanzelf weer wegtrekt, blijkt ijdel: in de luwte groeit de schade – intern, bij medewerkers die zich verlaten voelen, én extern, bij een publiek dat het vertrouwen verliest. Een waakhond die zwijgt, is een decorstuk, onbetrouwbaar en een tandeloze tijger.

Maar ook de journalistiek heeft hierin een rol: niet telkens achter het volgende bot aanrennen, maar vasthoudend blijven totdat de feiten boven tafel komen. Alleen dan kunnen we samen zorgen dat toezicht weer wordt wat het hoort te zijn.

*) Beeld: Eefje Paddenburg en Hans Kesting in de prachtige voorstelling Mijn lieve gunsteling van Internationaal Theater Amsterdam, naar het gelijknamige boek van Marieke Lucas Rijneveld. Foto: Jan Verweysveld