Naar de verkiezingen van 2023 deed bureau AEF onderzoek. Deze Tweede Kamerverkiezingen kostten gemiddeld 7 euro per kiesgerechtigde, met 13,3 miljoen stemmers in totaal 93 miljoen euro. Dat is 60 procent meer dan in 2012. Kan het efficiënter, bijvoorbeeld met elektronisch stemmen en/of - tellen?

Uit het verkiezingsprogramma van de VVD, Sterker uit de Storm: “De samenleving wacht niet op de politiek. Daarom willen we dat de termijn tussen de val van een kabinet en nieuwe verkiezingen op zorgvuldige wijze flink wordt verkort…We willen dat op termijn stemcomputers worden gebruikt, wanneer dit veilig kan.”

Alleen de VVD pleit expliciet voor herinvoering van de stemcomputer, onder voorwaarde van veiligheid. De andere partijen bepleiten veelal verdere digitalisering van de overheid zonder te vragen om terugkeer van het elektronisch stemmen. Vanuit de digitale markten komen uiteraard pleidooien voor elektronisch stemmen.

Binnen Europa kennen Estland, België (Vlaanderen), Bulgarije, Portugal (één regio) en Frankrijk (voor burgers in het buitenland) elektronisch stemmen. Wereldwijd past circa één op de vijf landen een vorm van elektronisch stemmen toe.

Veel getest en afgewezen

Ierland, Italië en Noorwegen hebben na grondig onderzoek en testen het elektronisch stemmen afgewezen. Nederland verzette zich onder leiding van Rop Gonggrijp tegen invoering van stemcomputers. Het domein Wijvertrouwenstemcomputersniet.nl is echter niet meer actief, maar nog wel te vinden via Internet Archive, vanaf 2006. In het colofon staat behalve Rop (met zijn 06-nummer) Bart Jacobs, Roger Vleugels, Maurice Wessling en Arjen Kamphuis. In 2008 werd het idee verlaten, maar niet voorgoed.

In 2013 keerde het terug, met opnieuw verzet, gericht tegen een onderzoekscommissie die toenmalig minister van BZK Ronald Plasterk instelde. Daarin zaten bijvoorbeeld Arjen Kamphuis en Henk-Jaap Hoepman als aperte tegenstanders vanwege de gevaren met beveiliging, mogelijke fraude en schending van het recht op geheim stemmen.

Echter, het doorwrochte eindrapport Elke stem telt  (Archive) had een verrassende eindconclusie (pagina 76). “De commissie beveelt aan:
  Elektronische hulpmiddelen te gebruiken om het stem- en telproces betrouwbaarder en toegankelijker te maken;
 Daarbij rekening te houden met de door de commissie geformuleerde randvoorwaarden;
 Om één landelijk elektronisch stemsysteem in te voeren, bestaande uit een stemprinter waarmee de kiezer zijn stembiljet print en een scanner om de stembiljetten elektronisch te tellen;

Echter, in april 2016 bleek al dat er weinig draagvlak is onder beveiligingsdeskundigen voor het invoeren van elektronisch stemmen. Die zeiden in een onderzoek dat het elektronisch stemmen te grote risico’s op fraude en voor het stemgeheim met zich meebrengt.  

De Kiesraad reageerde negatief over het stemmen per computer maar positief over het elektronisch tellen. “Enerzijds omdat volledige transparantie nog niet is gewaarborgd, anderzijds gezien de terughoudendheid op dit punt bij met name een aantal ICT-beveiligingsdeskundigen. De Kiesraad is van mening dat verdere onrust over de in te zetten middelen bij het stemproces moet worden vermeden.”

(Grappig is hier dat “verdere onrust” oftewel #ophef een argument is. Vandaag de dag zou een regering dan geen enkele maatregel meer hoeven nemen.) De Kiesraad steunt het zogenoemde Model 2 met inzet van het printen van de stemmen voor de kiezers en tellen vanuit de computer. Is dat niet haalbaar dan moet “in elk geval elektronisch tellen mogelijk worden gemaakt”.

Vervolgens liet Plasterk in 2017 onderzoek doen naar de invoeringskosten van elektronisch stemmen, gebaseerd op een stemmenteller en -printer. Deze investering zou tussen de 260 en 360 miljoen euro kosten, voor gemiddeld drie stemprinters en één stemmenteller per gemeente. Bij deze bedragen zouden nog kosten bijkomen voor het installeren, leren omgaan met de computers, het testen en evaluaties, plus kosten rond en tijdens verkiezingen. De vereiste was open source software, waar weinig partijen aan konden voldoen.

Het werd niets. Herbert Blankesteijn schreef er een boek over, met een voorpublicatie op Netkwesties waarin hij de naïviteit van bestuurders laakte. Met als conclusie: “Het argument 'het kan toch niet zo zijn dat we in deze tijd op papier stemmen' kwam in verschillende varianten voorbij. Hier en daar werden de kosten van papieren verkiezingen als argument voor stemcomputers aangevoerd. Dat de afgeschafte stemcomputers goedkoop konden zijn doordat onvoldoende aandacht aan beveiliging en stemgeheim was geschonken, was niet doorgedrongen.”

Echter, recent is er weer onderzoek gedaan naar enkel elektronisch tellen, maar dat is niemand opgevallen. In het rapport van juni 2025 van Ecorys (Tim van Doorn, Gijs Dümmer, Walter Hulsker, Manfred Wienhoven) en Sira Consulting (Patrick van der Poll) staat de maatschappelijke kosten-batenanalyse (MKBA) centraal. Dat behelst vooral het tellen, een groeiend probleem, zowel bij eerst alleen de stemmen op lijsten tellen en later pas per kandidaat als dit gelijktijdig doen.

Er zijn twee methoden:

DSO of decentrale stemopname: al op de avond van de verkiezingen tellen de stembureaus zowel de stemmen per partij als per kandidaat
 CSO of centrale stemopname: op de avond van de verkiezingen enkel de stemmen per partij tellen en later pas, centraal de stemmen per kandidaat.

Alleen voor gemeenten die CSO toepassen is invoering van telmachines financieel iets gunstiger. Als alle stembureaus DSO gaan toepassen, dus direct (voorkeurs)stemmen per kandidaat willen weten, komt de soms bijna 200 miljoen euro negatief uit. Conclusie: “Elektronisch tellen is op dit moment geen kostenefficiënte oplossing voor de uitvoerbaarheid van het telproces van alle gemeenten in Nederland.”

Bovendien, hoe duur of goedkoop ook, er blijven bij elektronisch tellen problemen bestaan met vertrouwen en beveiliging, ook al houd je printjes van de stemmen achter de hand om alsnog met de hand na te tellen. Een enquête onder burgers bood een heel divers beeld van vertrouwen in hand- versus machinematig tellen. Immers, vertrouwen is subjectief. Eigenlijk is zowel met de machine als met de hand tellen van alle stemmen het meest betrouwbaar. Dat gebeurt in Noorwegen.

En Vlaanderen dan?

In 2011 besloot de Vlaamse regering om alle gemeenten met meer dan 25.000 inwoners te voorzien van stemcomputers, voor het eerst ingezet bij lokale verkiezingen in 2012. Iedere stemmer kreeg een printje om te controleren of de stem goed was verwerkt.

Vlaamse gemeenten eisen dat de federale regering stemcomputers landelijk aanvaardt en gaat inzetten. In 2027 loopt de huidige overeenkomst af, en vergen investeringen voor de huidige gemeenten met stemcomputers 50 miljoen euro, voor heel Vlaanderen 75 miljoen. De regering in Brussel lijkt niet van zins om al een grote investering te doen voor heel België. Waarschijnlijk vormen bij de volgende landelijke verkiezingen in België, voorzien voor 2029, nog/weer papier en potlood de media om democratisch te stemmen.

Het Europees Parlement staat evenmin te popelen om elektronisch stemmen te stimuleren, ondanks de wens om het geringe opkomstpercentage bij Europese verkiezingen te verhogen. Vooral met stemmen via internet, zoals in Estland gebeurt, zou dat percentage kunnen stijgen. Koppelen aan mobiele nummers kan de drempels voor beveiliging en privacy verlagen, maar onvoldoende. Daar heeft ook de VVD met dat proefballonnetje in het verkiezingsprogramma niet lang bij stilgestaan.

*) Verpleegsters bij mobiel stembureau voor referendum over de eenwording van Europa te Delft, 17 december 1952. Fotograaf: Harry Pot/Anefo/Nationaal Archief