Google vervangt ons geheugen. Dat is althans de opmerkelijke bevinding van een groep wetenschappers uit de Verenigde Staten. De zetel van onze geestelijke en zintuiglijke vermogens wordt natuurlijk niet letterlijk uit zijn schedelholte gelicht en vervangen door een virtuele zoekmachine, maar in overdrachtelijke zin is er wel zoiets gaande.

Volgens de onderzoekers, die hun conclusies in Science publiceerden, neemt het internet in toenemende mate een belangrijke functie van onze hersenen over: het vermogen tot onthouden. We onthouden nog wel, maar dan vooral wáár we iets hebben gelezen en niet zozeer wát we hebben gelezen. Kortom: internet krijgt steeds meer het karakter van een extern geheugen.

De vraag is nu: wat betekent het dat we voor de reproductie van kennis steeds afhankelijker worden van zoekmachines? Is het een zegen of een vloek? Door de geschiedenis heen heeft de mens technieken bedacht om zijn geheugen te ontlasten. Met de uitvinding van het schrift - en de boekdrukkunst al helemaal - hoefde de mens zijn verhalen niet meer te onthouden om ze na te vertellen; hij kon ze eenvoudigweg opzoeken.

En een tijdje later was het de rekenmachine die verlichting bracht bij het optellen en aftrekken. Dat menselijke kwaliteiten aan instrumenten of machines worden uitbesteed, is een gegeven zo oud als de mensheid zelf. Wat dat betreft is er niets nieuws onder de zon. Toch kleeft er een belangrijk risico aan deze virtuele veruitwendiging van het geheugen.

De lessen van Karl Marx zijn behulpzaam bij het in kaart brengen van deze risico's. Een van zijn belangrijkste bezwaren tegen het kapitalisme was dat het de ambachtsman loskoppelde van zijn ambacht. Zijn kennis en knowhow verdwenen als het ware in de machine, de lopende band reduceerde hem tot arbeidskracht. De fabrieksdirecteur bepaalde voortaan hoe de arbeider zijn kracht moest aanwenden.

Ook de zeggenschap over het eindproduct van zijn inspanning werd hem uit handen genomen. Sterker nog: het verdween met de nieuwe productiemethoden geheel uit zicht. Het hoeft nauwelijks betoog dat winstmaximalisatie dit hele proces van vervreemding (want zo interpreteerde Marx het) in gang hield.

Een soortgelijke dynamiek dreigt zich aan te dienen met het uitbesteden van ons geheugen aan zoekmachines. Dit keer geen proletariaat van arbeiders, maar een proletariaat van kennisconsumenten. Wat internet in het algemeen en zoekmachines in het bijzonder aanbieden, zijn gestandaardiseerde 'leefstijlen' (Facebook) en informatiestromen die op wereldwijde schaal geproduceerd worden door multinationals met maar één oogmerk: winst.

Het wereldwijde web draait voor een belangrijk deel op het vermogen om het verlangen en de aandacht van consumenten te fixeren en te beïnvloeden. Dergelijke aandachtstechnieken zijn niet nieuw (ook boeken en films proberen de aandacht te trekken), maar de schaal waarop deze machine opereert is dat wel. Bovendien onthoudt een zoekmachine als Google waar onze belangstelling naar uitgaat.

Daarmee wordt 'kennis', zeker voor de wat minder kritische surfer, in hoge mate manipuleerbaar. In zo'n situatie 'vervangt' Google het geheugen niet alleen, het bepaalt ook wat erin gestopt wordt. En de kennisconsument hoeft zich geen inspanning meer te getroosten om datgene te verwerven wat hij voor kennis houdt; een druk op de knop voldoet. De heilstaat van de systematische zorgeloosheid lijkt voorhanden.

Het vermogen om zelfstandig en kritisch te denken wordt hiermee ondermijnd. De industrialisatie van het menselijke geheugen, deze systematische annexatie van de geest, trekt een zware wissel op de menselijke conditie als zodanig. Want waar blijft de mens, het dier dat in staat is te denken, wanneer hij van zijn denkkracht is beroofd?

*) Dit artikel verscheen vandaag ook in de Volkskrant