Afgelopen week zagen we dit filmpje met een agressieve beweging van Brigitte Macron op het gezicht van echtgenoot Emmanuel. Een typisch geval van nepnieuws natuurlijk. Of niet?

Nee hoor, het was echt, net als al die video van Trump en Zelensky in het Witte Huis, al die opnames van een huilende Pieter Omtzigt, de bestorming van Het Capitool en eerder vechtpartijen in het Russische en Koreaanse parlement.

En ja, de foto’s en video’s van hongerende kinderen in Gaza en het enorme leedwezen daar waren niet nep, niet louter propaganda van Hamas zoals onder anderen Leon de Winter en Frits Barend suggereren. Net als ware beelden geen twijfel laten over de immense terreur van Hamas.

#ophef zonder nepnieuws

De realiteit is zo absurd dat je er met satire niet meer overheen komt. Deze klacht hoor je van Nederlandse en buitenlandse grappenmakers. De clownsregimes van xenofoben in Amerika en Nederland zijn aanstichters met hun ‘neppolitiek’. Brandhaarden als Gaza dragen bij aan verdere vertwijfeling.

Kortom, we spreken hier over de dagelijkse actualiteiten en de verbazing, verwarring en verontwaardiging – samengevat als #ophef – die daar het gevolg van zijn. Dit is, kortom, onze realiteit. Daar komt geen millimeter nepnieuws bij kijken.

Nee, het gaat om de hele beeldvorming: hoe selecteren wij feiten en de verpakking ervan en in welke context plaatsen we die? En dat laatste wordt bepaald door de aard van de samenleving, onze persoonlijke ervaringen en fantasie en hoe we hebben leren omgaan met informatie.

De bestorming van het Capitool in Washington in januari 2021 wordt steeds genoemd als is het ultieme voorbeeld van invloed van nepnieuws en de kwaadwaardige kracht van sociale media. Echter, was dit het gevolg van zomaar nepnieuws via Twitter en Facebook of een georkestreerde campagne van een verliezende, liegende president die allerhande media inzette voor zijn valse boodschap over de verkiezingsuitslag?

Ivoren toren

Het Capitool keert terug In een vraaggesprek met de Volkskrant vandaag met hoogleraar Luc Verhey die veel beweringen uit zijn boek De zoektocht naar de feiten debiteren. Hij stelt onder meer:

“…Nieuw is de slagkracht van sociale media. Daarmee kunnen groepen in de samenleving in extreme mate tegen elkaar worden opgezet. Het verdienmodel van bigtechbedrijven is op aandacht gebaseerd – mensen worden door haat en geweld aangetrokken…

Sociale media hebben ons veel opgeleverd…maar er kleven grote nadelen aan, zoals het behoren tot filterbubbels waarin je bevestigd wordt in je eigen gelijk en de extreme uitingen die het maatschappelijke debat dreigen dood te slaan.”

Verhey zoekt de oplossingen aan de aanbodzijde, zoals een verbod op bedenkelijke politieke partijen en verplichte transparantie over hun uitingen op sociale media, alsmede in de Europese wet DSA die platforms aanpakt. Als dat niet helpt moet ze gesplitst worden.

Dit zijn de standaard antwoorden die je kunt verwachten van een hoogleraar Staats- en Bestuursrecht en lid van de Raad van State. “Een man van de theorie én praktijk dus”, stelt interviewer Fokke Obbema in aanvang onterecht. Verhey heeft voornamelijk tussen de veilige muren van universiteit en instituten gewerkt. Voeling met de praktijk blijkt niet.  

Kletsshows en columns

Ik denk dat het uitgangspunt van omgang met nepnieuws onderdeel mag zijn van een brede benadering van beeldvorming. Nepnieuws zou volgens mij zich meer op de vraag moeten richten, de ontvankelijkheid. Hoe wordt het ontvangen en verwerkt, en waarom?

Je kan de kletsshows bij de publieke en commerciële omroepen en de columns in krantentitels daarin betrekken. Ze gaan evenzeer met feiten aan de haal: Het meningencircus van columns en kletsshows is schadelijker dan nepnieuws.

Betekent dit onderschatting van het mogelijk toekomstige effect van razendsnel, perfect nepnieuws en deepfakes in de toekomst? Henk van Ess liet deze week zien hoe eenvoudig en snel hij onjuist videonieuws, inclusief de ophef, produceert met de jongste software van Google. Daarna voegde hij er een tweede eenvoudiger voorbeeld aan toe: van de overstroming van Nederland, met een Amerikaanse verslaggeefster die er het slachtoffer van wordt.

Geloven we het wel?

Je kunt twisten over de geloofwaardigheid. Overstromend Nederland kenden we van de fictieve serie Als de dijken breken (Verkocht aan Netflix, later Prime/HBO Max, hier de trailer). Met wat minder fantasie maak je geloofwaardiger nieuws: bijvoorbeeld het opzeggen van het vertrouwen in een partijleider die te veel huilt, over record asielcijfers etc.

Wet op korte termijn waarde creëert of juist niet is bijvoorbeeld koersgevoelige video over Ahold of Unilever of welk beursfonds ook. Hebzucht reageert direct en winst/verlies van beurshandel compenseer je niet meer.

Maar koersmanipulatie is van alle tijden, verdraaiing van de werkelijkheid door (would be) machthebbers eveneens. Natuurlijk ervaren we er gevaar van. Ook als nepnieuws wordt weersproken, blijft er bij een deel van het publiek iets van hangen dat ze als feit in hun hersens opslaan, zo blijkt uit onderzoek.

Maar zolang de politiek verkeerde ‘feiten’ presenteert, bijvoorbeeld over te nemen maatregelen die de rechter later verbiedt, is de vraag of nepnieuws van grote invloed is. Die realiteit van decreten en ‘persconferenties’ tarten de desinformatie, niet andersom.

Op Netkwesties is er in het dossier Desinformatie & Deepfakes een aantal belangwekkende artikelen gepubliceerd die deze mening onderschrijven, bijvoorbeeld:

• Het wemelt van misinformatie over desinformatie van hoogleraar Jeroen de Ridder
• Voor bestrijding van desinformatie moet je eerst bij de ontvangers zijn (recensie boek Jon Roozenbeek en Sander van der Linden van Cambridge University)
• Desinformatie gaat vooral om menselijke intenties, dan pas om technologie zoals AI