Huib Modderkolk schrijft in de Volkskrant te beschikken over een conceptwetsvoorstel met nieuwe bevoegdheden voor de diensten, waarvan de status overigens onduidelijk is. De diensten willen actief kunnen hacken en aftappen zonder de huidige beperkingen.

Dit gaat gepaard met een media-offensiefje. MIVD-directeur Jan Swillens zei in kletsshow Op1 dat hij Nederland momenteel niet voldoende digitaal kan verdedigen. ‘Om die digitale veiligheid goed te waarborgen wil je weten wat de tegenstander wil doen. Dan moet je op een goede inlichtingenpositie terecht komen. Het liefst wil je in zijn telefoon kijken of zijn e-mails meelezen.’

Op dezelfde zender zei ex-MIVD-chef Pieter Cobelens dat de beperkingen van de Wiv ‘de derde vijand’ vormen. ‘We hebben een wet aangenomen die de ‘Sleepwet’ heet, waardoor we het die inlichtingendiensten hartstikke moeilijk maken.’

Uit het conceptvoorstel blijkt volgens Modderkolk dat het kabinet het volgende mogelijk wil maken

* Geautomatiseerde data-analyse (GDA) of in bulkdata zoeken naar patronen in dataverkeer toestaan, zonder toets vooraf van de commissie Toetsing Inzet Bevoegdheden (TIB). Nu moeten de diensten eerst toestemming krijgen, nadat ze een richting hebben aangegeven;

* Ruwe kabelinterceptie mogelijk maken zonder vooraf geformuleerd doel;

* Toestemmingen voor hacken zelf kunnen uitbreiden naar andere apparatuur, bijvoorbeeld als de vijand van apparatuur wisselt.

* Kunnen inbreken op Nederlandse apparatuur om details van een aanval te kunnen traceren.

Advies voor steviger toezicht

Deze uitbreiding lijkt haaks te staan op een juridisch advies van de hoogleraren Paul) Bovend’Eert (Radboud), Rick Lawson (Leiden) en Heinrich Winter (Groningen) dat op 2 maart 2022 naar de Tweede Kamer is gestuurd onder de titel ‘Naar een duurzaam en effectief stelsel van toezicht op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten’.

Recente Europese vonnissen duiden erop dat het toezicht eerder moet toe- dan afnemen, aldus de professoren. De Europese mensenrechten (EHRM) worden zwaarder uitgelegd, ten nadele van bevoegdheden van diensten en in het voordeel van strenger toezicht.

Daartoe moet de TIB worden versterkt en een rechterlijke instantie worden, waardoor ze onafhankelijker wordt. Dit wordt dan een Rechtscollege Toetsing Inzet Bevoegdheden (RTIB), ‘bestaande uit rechters met een specifieke expertise, vertrouwd met de praktijk van de inlichtingendiensten’. Deze rechtbank kan behalve het vergaren van informatie ook de verwerking toetsen aan jurisprudentie.

Ook de toezichthouder achteraf, de CTIVD, moet onafhankelijkheid opereren, en dat is mogelijk als zelfstandig bestuursorgaan, op afstand van de ministers, ‘waardoor institutionele en functionele onafhankelijkheid worden gewaarborgd’.

Bijvoorbeeld voor benoeming en ontslag bij TIB en CTIVD heeft het kabinet dan geen invloed meer. Wel kan de regering verzoeken doen om uitspraken. Overigens kan de uitbreiding van bevoegdheden ook gepaard gaan met meer toezicht.

Snelle Kamermotie en D66

Opvallend detail uit het advies: opheffing van de ‘commissie-stiekem’: De commissie pleit ervoor in plaats van de Commissie voor Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten, een van de vaste Kamercommissies (Binnenlandse Zaken en Defensie) te belasten met de controle op de diensten. Fractiespecialisten in deze commissies beschikken over relevante kennis.

Dat advies was van vóór de oorlog, en het vooruitzicht van strenger toezicht heeft de diensten – die van het wetenschappelijk advies eerder op de hoogte waren – genoopt tot een lobby om het tegendeel te bewerkstelligen. Of in elk geval te voorkomen dat het regime strenger wordt.

Want ze mogen al veel. Zo schrijft Ronald Prins, eerder lid van de TIB, op Twitter: Daarnaast mogen de diensten nu ook al Geautomatiseerde Data Analyse (GDA) uitvoeren zonder toestemming van de TIB. Alleen als ze ook de metadata uit een grote kabeltap daarin willen meenemen moeten ze langs de TIB.

 Die Tweede Kamer zelf kwam met een snelle motie van Cees van der Staij (SGP), gesteund door VVD, CDA, CU en Ja 21: ‘verzoekt de regering zo spoedig mogelijk met een voorstel te komen tot wijziging van de Wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten 2017 met het oog op het wegnemen van knelpunten die verhinderen dat diensten in staat zijn Nederland op effectieve wijze te beschermen tegen landen met een offensief cyberprogramma.’

De motie is met 110 stemmen voor aangenomen. Meest opvallend waren de 24 voorstemmen van D66, de partij die zich altijd fel verzette tegen ‘de sleepwet’. Ofschoon cyberspecialist Kees Verhoeven uiteindelijk toch akkoord ging, en daarvoor goede redenen had. Zoals D66 zich al decennia een trouwe machtsfactor heeft betoond.

Paradox over Rusland

In de online reacties op het Volkskrant-artikel is een paradox zichtbaar: enerzijds wordt de brutaliteit van de Russische en Chinese diensten genoemd als belangrijkste argument om de bevoegdheden van de Nederlandse diensten uit te breiden.

Anderzijds wordt die brutaliteit onder de dictatuur als reden genoemd om onze diensten juist in bedwang te houden om Russische en Chinese toestanden met aantasting van burgerrechten te voorkomen.

Dit is een boeiend debat. Oftewel de oude vraag in hoeverre je vanwege de verdediging van de vrijheid van burgers diezelfde burgers rechten moet kunnen ontnemen.

Misschien dat bevoegdheden van diensten tijden van oorlog kunnen worden uitgebreid? Maar digitaal lijkt er, zie de gijzelingen van bedrijfssystemen, altijd sprake van oorlog.

Of is er een systeem denkbaar met (vrijwel) real-time toezicht op de operaties van MIVD en AIVD? Want er ligt nog meer in het verschiet, zoals wettelijke verankering van de samenwerking van de diensten met de NCTV, en wellicht ook de politie en private partijen.