Een onopvallend lelijk kantoor dicht bij de binnenstad van Utrecht met even bloedeloze kamers met beeldschermen, een – tot voor kort – alledaagse werkomgeving. Daar werd het Inlichtingenbureau gerund; in alle banaliteit zou ik zeggen, als die term dankzij Hannah Arendt niet gelieerd was aan het nazisme. Maar het bureau voert keurig conform de wetgeving van onze democratische rechtsstaat haar taken uit als informatieknooppunt voor gemeenten.

Bovendien, de twee heren die me in 2016 te woord stonden, Paul Schaafsma en Jan-Peter Bergfeld, waren alleraardigst en niet van humor gespeend. Bergfeld was in 2003 gepromoveerd in privacy met ‘Validatie en de bijstandswet. Van papieren tijger naar elektronische waakhond. Hij analyseerde daarin onder andere de Suwi-wet en het Inlichtingenbureau.

Onder die Suwi-wet viel later ook het systeem SyRI waar we veel aandacht aan besteedden en dat de rechter afschoot. In het WRR-rapport met de eerste publicatie over het Inlichtingenbureau stond overigens ook SyRI uitgebreid beschreven. Er kraaide nog geen haan naar.

Asscher en Rutte

Veel van de fraudebestrijding, die van onze Tweede Kamer en brede maatschappelijke geledingen aangehaald moest worden, viel onder minister Asscher van Sociale Zaken. Zoals blijkt uit deze brief uit 2014 over de uitvoering van de Fraudewet. Daarin staat overigens ook dat de aanpak bij kleine overtredingen te hard is, de boetes dan snel te hoog. En ook dat het woord fraude in de correspondentie met uitkeringsgerechtigden wordt vermeden, om overtreders niet te criminaliseren.

Maar ook Mark Rutte had er als staatssecretaris nog stimulansen voor gegeven. Het waren ook de jaren van de harde fraudebestrijding ofschoon al uit m’n rapport bleek dat de bestrijding van Bijstandsfraude veel aandacht kreeg maar relatief weinig opleverde. De heren van het Inlichtingenbureau zeiden dan ook frank en vrij: ‘De stelling dat een bijstandsgerechtigde beter wordt gecontroleerd dan een gemiddelde belastingplichtige willen wij van harte onderschrijven.’

Het Ib is opgericht in 2001 door het ministerie van szw, mede op initiatief van de vng en Divosa (vereniging van managers van sociale diensten). Afnemers van data zijn, behalve gemeenten, ook waterschappen, de Regionale Meld- en Coördinatiefunctie voortijdig schoolverlaters (rmc) en de svb.

1984 en de feiten

Op mijn opmerking dat de naam Inlichtingenbureau wel afkomstig leek uit de roman 1984 beaamden ze dat en zeiden dat er om die reden een naamsverandering was overwogen. ‘Negen van de tien keer als mensen in aanraking komen met het Ib moeten we wel uitleggen dat het niet de geheime dienst is en we niet aan fraudebestrijding doen, maar een proces hebben geautomatiseerd om de rechtmatigheid van uitkeringen te onderzoeken. Dat is nog niet schimmig of crimineel, maar een gewoon proces dat hoort bij het aanvragen van een voorziening bij de gemeente.’

Die ontboezemingen zijn deze week meegenomen in een artikel in De Groene over het Inlichtingenbureau. In Trouw sloeg Aleid Wolfsen, voorzitter van toezichthouder AP aan op een artikel in Trouw over de wettelijke status van het Ib. Het bureau moet aantonen op wettelijke grondslag te werken. De wettelijke status is nu dat het Inlichtingenbureau passief opdrachten uitvoert en dat gemeenten volgens de Algemene Verordening Gegevensverwerking aansprakelijk zijn voor de dataverwerking.

Als Wolfsen kan scoren, zal hij het niet nalaten. Terwijl het bureau al vele jaren dat Wolfsen de AP-baas is op bekende wijze haar werk uitvoert. Er zijn geen grote geheimen. Het Inlichtingenbureau publiceert jaarverslagen en alle werkwijzen zijn openbaar. Maar het sterkste punt van Wolfsen is het bespelen van de publiciteit, niet het maken van huiswerk. Het Ib heeft al jaren regelmatig overleg met de Autoriteit Persoonsgegevens, de medewerkers van Wolfsen. De Ib-mensen: ‘Wij hebben het privacyhart op de goede plaats. De Autoriteit Persoonsgegevens wil graag informatie van ons krijgen over wat er speelt. Waar ben je mee bezig? Waar loop je tegenaan? Ze zijn tevreden over de transparantie die wij betrachten.’

In feite moeten de afnemers (gemeenten) als gebruikers van de datasignalen zich afvragen of ze binnen privacygrenzen blijven, maar het Ib moet hen regelmatig te hulp schieten bij het maken van de afwegingen, gezien de ervaring van het bureau met veel afnemers. Het gaat met gemeenten in gesprek om hen te helpen de juiste afwegingen te maken. Dat vond in de afgelopen jaren veelvuldig plaats. Gemeenten willen vaak verder gaan dan wettelijk mogelijk is met bij voorkeur een ‘integraal beeld’ van huishoudens.

Nog meer openheid

Ten overvloede heeft het Inlichtingenbureau recent een ‘Vraag en antwoord’ online gezet, als antwoord op de commotie en beschuldiging dat het schimmig te werk gaat zoals geïmpliceerd door Wolfsen en journalisten. Het is niet uitgesloten dat de AP kan oordelen dat het Inlichtingenbureau een zelfstandige verantwoordelijke is voor dataverwerking, met dito verplichtingen. Overigens kun je als burger nu al vragen welke dat het bureau van je bezit, maar momenteel nog louter via de eigen gemeente. Er lopen diverse wetstrajecten waarin het IB zal worden aangewezen als verwerkingsverantwoordelijke, vanaf de inwerkingtreding daarvan zal het mogelijk zijn om (ook) direct bij IB zelf inzage te vragen. 'Wij juichen dat van harte toe omdat we inderdaad graag zo transparant mogelijk willen zijn', zeggen de woordvoerders. Dat lijkt me een uitdaging om eens inzage te vragen gezien de enorme hoeveelheid bestanden die het hanteert om signalen op te hoesten. Overigens niet alleen om fraude te ontdekken, maar ook om mensen te vinden die recht hebben op regelingen, zoals huur- en zorgtoeslag.

Maar de hoofdmoot is fraudebestrijding. Het Ib levert gemeenten en de svb ‘samenloopsignalen’, die duiden op mogelijk onrechtmatige uitkeringen. In het jaarverslag over 2019 wordt duidelijk dat het om grote hoeveelheden gaat: zo toont tabel 6 de Rechtmatigheidscontrole bijstandsverlening van zo’n half miljoen uitkeringsgerechtigden: bijvoorbeeld bijna 20.000 signalen ‘uitkering in andere gemeente’ en 146.000 keer ‘kostendeler’.

Dure auto en uitkering

Personen zijn niet zomaar verdachten, maar worden wel in een hokje geplaatst. Het Ib levert bijvoorbeeld het gegeven af dat er een dure auto is gekocht en dat dit aanleiding kan zijn voor een onderzoek naar vermogen. Anderzijds is de auto op zich geen relevant signaal. ‘De helft van de uitkeringsgerechtigden heeft ook een auto, maar dan moet je eerder denken aan een Pandaatje van 12 jaar oud dan aan een BMW van drie jaar oud. Wij geven ook het signaal mee: besteed hier minimale aandacht aan of juist: dit is een indicatie voor nader onderzoek’, aldus de Ib-chefs in het vraaggesprek.

Voor bijvoorbeeld voertuigen ligt dat niet vast. Er komt een lange beslisboom voor bepaling van relevante waarden bij kijken waarvan de criteria samen met de diensten Handhaving van de gemeenten zijn opgezet. Op grond daarvan geeft het Ib in dit geval labels mee van mogelijk vermogen. ‘Een Porsche is per definitie een auto die een signaaltje krijgt, Rolls Royce, Mercedes of BMW ook wel; auto’s die je niet verwacht bij bijstandsgerechtigden.’

Uitbreiding bestanden

In genoemde brief van Asscher staat al met zoveel woorden dat het Inlichtingenbureau nieuwe bestandskoppelingen invoert om meer fraudesignalen aan gemeenten te kunnen verstrekken, bijvoorbeeld over samenwonen met een persoon met vermogen en over ‘voortvluchtigen’. Het Ib kreeg van de Belastingdienst tot 2015 nog geen Box 1-gegevens inkomstenbelasting, maar sinds het eerste kwartaal van 2016 wel. De aangiften inkomstenbelasting – zowel box 1, 2 als 3 - zijn niet actueel, want de data van de Belastingdienst kunnen behoorlijk achter de feiten aanlopen.

Als gevolg van het Toeslagenschandaal slaat de slinger van de periodieke verontwaardiging weer ‘pak die fraudeurs’ naar ‘wat is de overheid gemeen’. Een voorbeeld: bij mensen met een dubbele nationaliteit is de kans groter dat ze buitenlands vermogen bezitten (box 3 belastingen) omdat ze die landen veelal nog periodiek bezoeken en er geld op de bank hebben staan of een woning (mede) bezitten. Nu is dit vermoeden schandalig om dat te zeggen en een vorm van discriminatie, tot voor kort was het een logische gedachte voor speurders; met en zonder big data. Medewerkers bij het Inlichtingenbureau en de Belastingdienst moeten nu oppassen met hun data-analyse, ofschoon speurders en inspecteurs vroeger zonder de databanken die signalen konden spuwen veel meer van willekeur in hun hoofd en eigen ervaring afhankelijk waren.

*) Beeld: Volkstelling Quirinius onder keizer Augustus, Byzantijnse afbeelding