Dit weekend nemen twee invloedrijke politieke columnisten van NRC, Bas Heijne en Tom-Jan Meeus het op voor Onno Eichelsheim. ‘General-majoor van het ministerie van Defensie en ‘Directeur’ prijkt er op z’n kaartje. Hij sprak vrijdag in Nieuwspoort, bij een bijeenkomst over het referendum voor de nieuwe Wet op de Inlichtingen—en Veiligheidsdiensten (Wiv) onder de vlag van ‘Ikstemvoor.nl’  (zie YouTube).

Maandag spreekt Eichelsheim in de documentaire Schimmenspel van Human, een omroep die voor doorgaans voor privacy strijdt en met Amnesty tegen de Wiv is. De MIVD-baas zegt in deze docu – die past in zijn campagne - dat Rusland uit is op ‘scheuring en reuring’ teneinde de stabiliteit van delen van Europa of instituties te ondermijnen: ‘Ik denk dat er op die manier naar gekeken wordt vanuit de Russische Federatie: de kans pakken en die gebruiken.’

Populistische partijen hier doen eraan mee: ‘En we maken het ze natuurlijk ook wel een beetje makkelijk. We zijn natuurlijk in Europa op dit moment populistisch. Ja, en door de polarisatie in West-Europa. Absoluut.’

Hij noemt geen namen van partijen, terwijl Human er zelf PVV en FvD aan toevoegt. Maar hij kreeg juist direct weerwoord van SP en GroenLinks. Columnist Bas Heijne verdedigt Eichelsheim ronduit. En voegt eraan toe: ‘Hij zegt namelijk niet dat Rusland onze stevige democratie ondermijnt, hij zegt dat wij onze democratie zelf laten ondermijnen…innig omarmd door Russia Today en al die Nederlandse types die zo’n hekel aan Rutte hebben, dat ze snikkend Poetins voeten willen kussen.

Dat heet patriottisme, tegenwoordig. Poetins trollen doen hun best de verdeeldheid aan te jagen, daar is geen twijfel over, maar de verdeeldheid, het gebrek aan standvastigheid is er al. Het is ons probleem.’

Collega Tom-Jan Meeus gebruikt een paar pagina’s verder de observatie van Eichelsheim om een draai te geven aan een eigen opvatting. Het verband is niet helemaal duidelijk, maar de MIVD-directeur komt opnieuw positief over het voetlicht.

Eichelsheim haalt publiciteit die hij kiest in het kader van het Wiv-referendum:  zichtbaarheid van diensten die staan ‘onze veiligheid’ versus de heer Poetin. Zonder dat de journalisten die hem aanhalen zich direct in het debat mengen, draagt het bij aan beeldvorming. Succesvol campagne voeren door de AIVD en MIVD zonder transparant te hoeven worden over de inhoud van hun werk.

Tegenstem van beveiligingsexperts

Zelfde laken een pak een paar pagina’s eerder in dezelfde krant een artikel over het referendum, met de invloed van collega Rob Bertholee, de voorheen terughoudende AIVD-baas. Nadat hij studenten van de Erasmus Universiteit heeft toegesproken stijgt het percentage voor-stemmers voor de Wiv van 26 naar 71 procent.

In haar commentaar adviseert NRC echter een tegenstem woensdag. Ook een opiniestuk van beveiligingsonderzoeker Merel Koning van Radboud gaat in tegen de Wiv en de volgens haar te simplistische tegenstelling veiligheid versus privacy.

Het stuk is gebaseerd op een gelijkluidende brief op Veiligheid-en-de-wiv.nl. Deze is ondertekend door onder anderen de hoogleraren Bert-Jaap Koops (Tilburg), Jaap-Henk Hoepman (Radboud), Jan Smits en Tanja Lange (TU Eindhoven), Philip Zimmermann (TU Delft) en Aiko Pras (Twente), en ook door Jaya Baloo (KPN), Simon Hania (TomTom) - beiden op persoonlijke titel - en Erwin Bleumink (Surf).

Ze verzetten zich tegen de vrijheden die de Wiv de diensten zal bieden met bulkinterceptie, hackbevoegheden en vrije data-uitwisseling met buitenlandse diensten. Dit zijn drie te grote veiligheidsrisico’s, vindt het prominente gezelschap. Ook het effect van ‘slepen’ trekken ze in twijfel:

‘Er zijn ook sterke aanwijzingen dat nut en noodzaak van het sleepnet in de strijd tegen terrorisme door de voorstanders worden overdreven. Er is geen bewijs dat ongerichte bulkverzameling en de geautomatiseerde (meta)analyse daarvan het meest geschikte middel is.’

Ze wijzen op onderzoek New America Foundation. Dat is van begin 2014 en heet Do NSA's Bulk Surveillance Programs Stop Terrorists? Ze analyseerde 225 strafrechtelijke onderzoeken naar getraceerde al Qaida terroristen. Die waren vooral met traditionele onderzoeksmethoden opgespoord, in tegenstelling tot wat president Obama, NSA-chef Keith Alexander beweerden over het succes van verzameling en analyse van bulkdata.

Dit is een zware stem tegen de Wiv. Eerder lieten wetenschappers zich horen tegen de wet, alvorens de Eerste Kamer zich erover boog. Maar daarna bleef het lange tijd stil: onder anderen de professoren Nico van Eijk, Bart Jacobs en Beatrice de Graaf hebben ‘Veiligheid en de Wiv’ niet ondertekend. De groep telt echter vooral technici. Jacobs was kandidaat voor de nieuwe toezichthouder TIB en is niet is gekozen. Jacobs kiest er bewust voor zich te onthouden van stellingnames, om commentaar dat hij een slechte verliezer is te voorkomen; noblesse oblige.

Na Snowden

De invloedrijkste journalist rond spionage is Huib Modderkolk van de Volkskrant. Jong en onervaren kreeg hij bij NRC de Snowden-bestanden voor onderzoek van Glenn Greenwald. Die hem die hem in Kuifje-achtige scenario’s naar Rio de Janeiro liet afreizen, waarvan NRC kond deed in mediamarketingcarrousel De Wereld Draait Door op 22 november 2013 .

Destijds mochten veel journalisten wereldwijd die plotsklaps uitgebreid over spionage berichten en werden schoothondjes van Greenwald en Snowden, die onthullingen op een presenteerblaadje serveerden. Met als geslaagd beoogd effect een golf aan verontwaardiging, zonder dat we wisten wat de vergaande dataverzameling betekende. Proportie en inhoud waren losgezongen van de realiteit, oftewel hype was geschapen.

Sedertdien hebben we nauwelijks meer vernomen van de verschrikkingen die de NSA onze privacy heeft toebrengt. Recente onthullingen die verder reikten dan die van Snowden, namelijk de exploitatie van fouten in besturingen door de CIA (en dus door partner AIVD), trok maar een paar dagen media-aandacht Er verscheen nog een obligaat Zo bescherm je jezelf tegen de CIA-hacks. Van de jongste Wikileaks-onthulling schrok niemand meer wakker.

De houding tegenover digitale spionage is anno 2017/2018 anders dan in 2013/2014. Aanvankelijk kreeg lobbyclub Bits of Freedom journalisten nog eenvoudig in haar rails om gehakt te maken van de Wiv; zoals Arjan Lubach die referendumsteun regelde. Er waren gegronde bezwaren, behalve van wetenschappers ook van de Raad van State en toezichthouder CTIVD.

Echter, de Tweede Kamer trok zich er weinig van aan, zelfs de Eerste Kamer niet. Media berichtten nauwelijks inhoudelijk over hun debatten want parlementaire journalistiek gaat niet over inhoud maar over schermutselingen. D66-woordvoerderr Kees Verhoeven werd van felste tegenstander een voorstander. Danheet je draaikont, en dus probeert hij zijn ommezwaai toe te schrijven aan veranderde omstandigheden. Die zijn er echter niet. Wat is erop tegen om toe te geven dat je op grond van argumenten ongelijk bekent? Het tegendeel blijft helaas tot op heden uit, een spijtoptant uit het liberale kamp die bij nader inzien de huidige Wiv te ver vindt gaan.

Sterke journalistiek

Een stimulans voor een positieve blik van de media tegenover de diensten betreft de spraakmakende onthulling door Modderkolk van de Volkskrant en Nieuwsuur over een AIVD/MIVD-hack in Rusland. Met inbreng van oranje getint triomfgevoel door andere journalisten. Hoe dan ook meer begrip voor diensten. Opportunist Mark Rutte meende dat ‘dus’ de nieuwe Wiv nodig is. In het kader van ‘altijd advocaat van de duivel spelen’ vroegen we nu eens Bits of Freedom naar de mening over de onthulde hack. De club plaatst gefundeerde kritiek.

Volkskrant publiceerde een afgewogen verhaal van Modderkolk onder de titel Vertrouwt u uw gegevens straks toe aan deze man? Hij bestrijdt de spookbeelden die worden gelanceerd om het debat te vertroebelen, vooral door privacyactivisten, en stelt vast: ‘En daarom is kennis over de praktijk en het systeem van toezicht zo belangrijk. Maar hier zit de kern: de geheime diensten zijn gesloten, de toezichthouder produceert taaie rapporten en belanghebbenden belichten één kant…

Voor een willekeurige Nederlander wordt de kans dat zijn communicatie eens door de zeef van de geheime diensten gaat met deze wet groter. Daar staat beter toezicht tegenover. Aan u de keus wat u belangrijker vindt.’

De journalistieke topprestatie leverde Harry Lensink, voorheen journalist van Vrij Nederland, die de Wiv in extensie onderzocht in een voortreffelijk dossier, begeleid door een soort van Stemwijzer die weer naar de artikelen verwijst. Voor Lensink geldt als geen ander dat hij ook uit de praktijk weet hoe opsporing werkt en dus begrip heeft voor het werk van ‘de diensten’.

Ook AD koos voor haar doelgroep de nuance met Alles wat je moet weten over het Wiv-referendum in 20 vragen. Daarmee vergeleken maakt het FD, dat toch hoger opgeleiden bereikt dan het AD, zich er makkelijk vanaf met Dit moet u weten over de nieuwe Inlichtingenwet.

Subsidiepotten

Netkwesties werd aanvankelijk gezien als voorstander van de Wiv, vooral vanwege onze kritische houding tegenover het referendum en de pleidooien van ex-AIVD’er Dellebeke. Echter, ook de bezwaren tegen de Wiv kwamen uitgebreid over het voetlicht, onder meer in een interview met de referendumaanvragers. En we waren mild kritisch over de interpretatie van een KPMG-onderzoek naar veiligheid en privacy.

Netkwesties vroeg tevergeefs referendumsubsidie, want de neutrale pot was leeg, alleen de voorstanderpot goed gevuld. Uit de tegenstanderpot putten ondermeer Bits of Freedom, GeenPeil, partij voor de Dieren, Jonge Socialisten met bedragen die snel 50.000 euro belopen; en voor en Privacy First 34.000 euro

We zijn als journalistiek medium nu eenmaal neutraal. Voor- en tegenstanders vinden elkaar op Netkwesties. Maar journalistenbond NVJ, waar we lid van zijn, is mordicus tegen de wet omdat de AIVD journalistieke bronnen zou opvissen. Een begrijpelijke vrees?

Taal doet ertoe

Wat is neutraal? Het begint met de taal. Binnenlandse Zaken, geleid door voorstander van de Wiv Kajsa Ollongren, vindt dat gemeenten het woord ‘Sleepwet’ niet mogen gebruiken en is boos dat een aantal dat wel doet.

Taal aangaande de diensten doet ertoe. Doorgaans gebruiken tegenstanders van de spionage de term ‘geheime diensten’ en voorstanders hoor je vaker ‘inlichtingendiensten’ gebruiken. Andersom kun je er niet voetstoots van uitgaan dat woordgebruik een mening impliceert.

Geheimhouding leidt tot gebruik van metaforen en verkeerde beeldvorming, zo beweert Constant Hijzen, historicus in Leiden. En vooral in negatieve zin: ‘op rijkskosten indiaantje spelen’ en ‘James Bonds op klompen’.

In de discussie over het referendum over de nieuwe wet op de inlichtingendiensten domineert het ‘sleepnet’. Hijzen ‘Door deze krachtige metafoor worden de andere onderdelen van de wet uit de discussie gedrukt. We zien voor ons dat de AIVD en militaire dienst MIVD een sleepnet uitgooien. Door deze metafoor, die een te zwaar middel symboliseert, kún je het er bijna niet mee eens zijn.’

Dat blijkt in de praktijk mee te vallen, want vooralsnog duiden peilingen op een meerderheid die voor de wet gaat stemmen: vooral ouderen vertrouwen de diensten, de meerderheid van de jongeren niet. De jongerenafdelingen van de regeringspartijen VVD, D66 en ChristenUnie keren zich tegen de wet en hun ouders.

Het debat is levendig bij tijd en wijle, al bereikt de cruciale inhoud het overgrote deel van de Nederlanders nauwelijks. Lees dit onderhoudende verslag van Chris van ’t Hof van zijn TekTalk discussie  over de Wiv in Rotterdam met de tegenstanders Ton Siedsma, Brenno de Winter en Mary-Jo de Leeuw versus de voorstanders Kees Verhoeven, Pim Takkenberg en Bob Hoogenboom. Dit debat raakt de belangrijkste punten van de Wiv.

Met als conclusie van de organisator: ‘Ik wil feiten, nuance en wederzijds begrip. Daarom is mijn stem niet alleen aan rationele overweging, maar ook een proteststem. Daarom stem ik voor.’

Ook het tegendeel is denkbaar. Het is niet zo eenvoudig. Waar ligt je vertrouwen? Twijfelen omdat je argumenten van beide partijen geloofwaardig vindt, is geen schande…