De studenten Tijn de Vos, Luca van der Kamp, Nina Boelsums, Marlou Gijzen  en Joran van Apeldoorn (van links naar rechts op de foto, gemaakt door Annelene Schulze) zijn erin geslaagd om een raadgevend referendum af te dwingen over de nieuwe inlichtingenwet Wiv. Met de steun van privacygroepen, de politieke partijen SP, Denk en Forum voor Democratie en de doorslaggevende oproepen van Zondag met Lubach om te tekenen.

 Tegelijkertijd met de gemeenteraadsverkiezingen van 21 maart 2018 mogen Nederlanders kiezen voor ‘privacy of veiligheid’ of wellicht een genuanceerder vraagstelling. Willen ze het risico lopen dat hun data in de computer van de AIVD terechtkomen als die meer bevoegdheden krijgt om naar mogelijke terroristen te zoeken, of niet?

Op Geensleep.net voeren Bits of Freedom, Free Press Unlimited en Internet Society Nederland campagne voor het stemmen tegen de wet. Ook de inlichtingendiensten bereiden een campagne voor. Ze moeten nu ‘uit de kast’ komen, zoals door kritische supporters van de AIVD als Paul Abels en Jan Kees Dellebeke ook is betoogd.

Noblesse oblige

Het is geen geheim dat op Netkwesties het nodige is ingebracht tegen het referendum, met een stuk gericht tegen de oproep van de studenten, tegen de bedenkelijke rol van Amnesty en tot slot van Peter Koop tegen de populistische bangmakerij, met een gedegen uitleg van de werking van de nieuwe wet Wiv.

Vooral dat laatste stuk legde de polarisatie bloot. Op LinkedIn werd het veel gedeeld in kringen van ‘speurders en spionnen’, en op Twitter kreeg het de volle laag van hun tegenstanders die privacy verdedigen.

Maar Netkwesties verwoordde steeds ook de kritiek op de Wiv van wetenschappers, van Arnold Roosendaal van TNO en van onze expert Rob van den Hoven van Genderen, en van Michiel Steltman namens internetbedrijven Bovenal bevat ons Wiv-dossier de feiten.

Dat de studenten hun strijd gewonnen hebben, zij het met oproepen van de evenmin door nuance gehinderde redactie van Lubach op Zondag, verdient een felicitatie. En noblesse oblige: laten we er dan een goed referendum van proberen te maken. En niet, zoals het Oekraïne-referendum, een aanfluiting voor de democratie met platte propaganda.

Want zoals we schreven, je kunt met goede argumenten en onderbouwing, de keuze tussen privacy en meer bevoegdheden voor inlichtingendiensten best simplificeren in een referendum.

Al is de vraag hoe je in vredesnaam een uitslag verwerkt met zo’n gecompliceerde wet. Stel dat het ‘sleepnet’-deel eruit gaat. Hoe wordt het dan geformuleerd en zijn we dan zo veel beter af qua privacy? Gaat ook de – te uitgebreide – bewaartermijn van drie jaar eruit?

Volkskrant-koppen

Hoe moeilijk de nuance in het oog te houden is, bleek al eenvoudig uit de koppen van het op zich genuanceerde verhaal over het definitieve referendum van Huib Modderkolk in de Volkskrant afgelopen week.

Boven het artikel in de krant stond als neutrale kop: ‘Weer een referendum: haalt het nu wel iets uit?’ Maar het artikel op de website droeg als kop het antwoord deels al: ‘Waarom dit referendum wél waardevol kan zijn’.

De krant zette eerder ook helder de nadelen uiteen van het referendum, met dezelfde teneur als Netkwesties: geen ideaal middel om tot beter afgewogen wetgeving te komen. Maar nu het er toch komt, betekent dit ook extra werk.

En dan kunnen ‘we’ – degenen die meer kennis van zaken hebben of denken te hebben – beter proberen om er een goed referendum van te maken met op veel mogelijk geïnformeerde kiezers. Wellicht dat ook Bits of Freedom erin slaagt om niet op de onderbuik in te spelen. Er zijn zinnige argumenten genoeg om er een goed debat van te maken.

Stennis van Amnesty

Zo ziet nu ook Paul Abels voordelen van een referendum. Abels is hoogleraar inlichtingenwerk aan de Universiteit Leiden, een leerstoel ingesteld door zijn werkgever, Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid (NCTV). En dus verklaard voorstander van de nieuwe Wiv:

‘De aanpassing van de Wiv is hoogst noodzakelijk. Ik heb wel kritiekpunten, vooral de politieke aansturing. Daar hadden het parlement en de commentatoren scherper op moeten zijn, en zullen dat nog moeten zijn als de wet in werking treedt.’

Abels vindt een referendum een ‘in principe waardeloos instrument’. Maar als deskundoloog zal hij ook vaak te horen zijn in het debat, zoals afgelopen week al in De Balie. ‘Dit referendum is een kans, want er leven serieuze vragen en angsten. Dan kunnen we eindelijk eens diepgaand over de diensten praten. Dat hebben die studenten wel mooi bewerkstelligd dat niemand voor hen is gelukt.’

Abels hoopt wel op meer nuancering bij degenen die het debat hebben geëntameerd: ‘Ik hoop dat het referendum niet wordt gevoerd met misleidende oneliners als ‘sleepnetwet’ en ‘massasurveillance’. Er wordt geschermd met clichébeelden en dat verwijt ik ook Amnesty en de studenten. Dat soort beelden als ‘massasurveillance’ en 'DDR-staat' van Amnesty raakt kant noch wal. Zo plat stennis schoppen heeft geen zin.’

Abels ken daar als voorstander tegenin brengen dat de Wiv een ‘houd Nederland veilig’-wet is. Maar ook dat is een eenzijdig etiket, beseft hij. ‘Het gaat om de vraag  ‘Wat zijn we bereid aan vertrouwen en bevoegdheden aan de diensten te geven. Die vraag heeft nooit goed maatschappelijke aandacht gekregen.’

Russische desinformatie?

Pim Takkenberg van beveiligingsbedrijf Northwave, bekend in de inlichtingenwereld en (dus) voorstander van de Wiv, is niet positief over het referendum: ‘Het zal tot meer symboolpolitiek leiden dan dat het daadwerkelijk iets nieuws brengt. Vaak gaat het om een paar elementen die uit hun context worden gehaald. De stemgerechtigden kunnen zich simpelweg geen beeld vormen van het geheel.’

Hij stipt wel een gevoelig punt aan: ‘Bovenal is zo’n referendum erg gevoelig voor actuele politiek. Zo zal er maar net een dag voor het referendum een aanslag zijn of worden verijdeld. Of juist worden gelekt dat bepaalde gewone burgers in een dossier van de AIVD zijn terechtgekomen.’

Zo hebben Rusland en China baat bij het afwijzen van de Wiv en kunnen daar met desinformatie, hacken en lekken en wellicht erger hun invloed op uitoefenen. Vooral de Russen hebben daarin een geschiedenis opgebouwd, die veel verder terug gaat dan ons tijdperk van ‘nepnieuws’ op de zogenaamd sociale media.

'Niet te complex'

Nico van Eijk. hoogleraar Informatierecht aan de Universiteit van Amsterdam, vindt het ook onjuist dat de Wiv, waar hij fundamentele kritiek op heeft, door een zwak referendumsysteem op het offerblok belandt: ‘De idee dat er een massaal sleepnet gelegd gaat worden over Nederland is een overdrijving van de wet. Door een referendum wordt de discussie erg zwart-wit. De Sleepwet is niet aan een referendum te onderwerpen, het is een complex vraagstuk dat zich niet in één simpele vraag laat vatten.’

Dat kan wel in een gekozen parlement, de basis voor de democratie. Ook een rechtsgang ondersteunt van Eijk: ‘De rechter gaat sommige onderdelen van de wet nader beoordelen. Het risico bestaat dat de uitkomst van het referendum de rechter onnodig beïnvloedt. Het is beter wanneer hij in alle vrijheid over de wet kan oordelen.’

Wim Voermans, hoogleraar staatsrecht aan Universiteit Leiden, betoogde in de Volkskrant dat de nieuwe Wiv zich wel goed leent voor een referendum: ‘Het is een wet die door alle partijprogramma's heen snijdt. In partijen wordt er verschillend over gedacht. In de hele wereld (ook op gemeentelijk niveau) zijn vaak ethische, maar ook territoriale en grondwettelijke kwesties onderwerp van een referendum.’

Ook vindt Voermans dat de complexiteit geen belemmering is, want burgers kunnen ook heel goed oordelen zonder de details te kennen: ‘Het politieke vraagstuk van de Wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten is betrekkelijk eenvoudig: wat vinden we van de balans in de wet tussen de privacy van burgers en de armslag die veiligheidsdiensten nodig hebben om onze veiligheid te garanderen? De kiezer is echt niet te dom om zich daarover uit te spreken.’