Verplichte open access bedreigt kwaliteit onderzoek

Staatssecretaris Sander Dekker van Onderwijs wil dat wetenschappelijk resultaten gratis toegankelijk zijn. Nederlandse wetenschappers moeten daarom vanaf 2016 hun resultaten in zogenaamde open access tijdschriften publiceren, en als ze dat niet doen, dan wil de staatssecretaris hiertoe een verplichting in de wet opnemen.

Dit klinkt nobel, maar zal een ramp zijn voor het niveau van de wetenschapsbeoefening aan de Nederlandse universiteiten. Wat is er mis met het plan?

Het streven van onderzoekers aan de universiteit moet zijn om resultaten in de hoogst aangeschreven tijdschriften te publiceren. Deze tijdschriften hanteren de zwaarste beoordelingsprocedures, en dat kunnen ze doen doordat het aanbod aan mogelijke artikelen erg groot is. Het gevolg is dat de kwaliteit maximaal gewaarborgd blijft.

Veruit de meeste toptijdschriften zijn niet gratis toegankelijk en de meest bekende, zoals Nature, Science en The Lancet hebben ook al aangegeven niet mee te doen aan gratis toegankelijkheid. Dat is ook niet gek, want het in de lucht houden van een tijdschrift kost ook geld.

Bijvoorbeeld om referenten een financiële prikkel te geven om hun rapporten tijdig aan te leveren. Met het plan van Dekker wordt de prikkel om in de beste tijdschriften te publiceren dus ondermijnd.

Ervan uitgaande dat wetenschappers zich inderdaad iets aantrekken van de druk om niet meer in de toptijdschriften te publiceren, kan het niveau van onze wetenschapsbeoefening gaan dalen.

Buitenlandse toponderzoekers weg

De concurrentiepositie van onze universiteiten zal verzwakken en onze beste wetenschappers, zeker de buitenlanders onder hen, zullen ons land verlaten om op plaatsen te gaan werken waar wel een prikkel is om in de beste tijdschriften te publiceren.

Bovendien zal het aantrekken van nieuw talent lastiger worden. Binnen de grote vakgebieden vindt de werving internationaal plaats en als je als universiteit aangeeft niet te streven naar publicaties in de beste tijdschriften, dan maak je jezelf ronduit belachelijk.

Een plan als dat van Dekker kan alleen werken wanneer het echt wereldwijd wordt ingevoerd en dus niet alleen in Nederland of in Europa. Dat betekent dat het met name ook in de V.S. zou moeten worden ingevoerd. In dat geval zou het aanbod van artikelen aan de beste tijdschriften zich kunnen verleggen naar de open access tijdschriften, waardoor die hun selectiviteit tot dat zelfde niveau zouden kunnen verhogen. Het idee echter dat zo een ontwikkeling de vermeende vertekening naar het publiceren van spectaculaire resultaten zou kunnen doorbreken is een illusie.

Niet zomaar kostenverlaging

Elk tijdschrift, of het nu uitgegeven wordt door een commerciële uitgever of in open access heeft een prikkel om op zoek te gaan naar de meest spectaculaire resultaten. Dat levert immers de meeste citaten op en vergroot het aanzien van het tijdschrift. De acceptatie van artikelen gebeurt door redacteuren die uit de wetenschap zelf komen, en iedere redacteur wil zijn tijdschrift zo goed mogelijk op de kaart zetten.

Veel van de goede tijdschriften die door commerciële partijen worden uitgegeven bieden nu al de mogelijkheid om een artikel, tegen betaling van een flink bedrag, in open access uit te geven. Hiermee wordt de vermeende commerciële druk om bepaalde resultaten te publiceren dus helemaal niet doorgesneden. Het gevolg is dat de kosten voor onze universiteiten, en uiteindelijk de belastingbetaler wanneer we het niveau van wetenschapsbeoefening in stand willen houden, straks alleen maar omhooggaan.

Het idee dat de kosten van open access publicatie kunnen worden terugverdiend uit lagere abonnementskosten van tijdschriften werkt alleen wanneer commerciële uitgevers de vraag naar hun tijdschriften zien teruglopen, en dat kan niet door een eenzijdig Nederlands of zelfs Europees beleid worden bewerkstelligd.

*) Roel Beetsma is hoogleraar macro-economie aan de Universiteit van Amsterdam.

Dit artikel verscheen ook op de opiniepagina’s van de Volkskrant van maandag 25 november 2013