Onze ICT-infrastructuur is extreem afhankelijk van Amerikaanse bigtechbedrijven. Daardoor heeft de Amerikaanse regering toegang tot gevoelige Nederlandse en Europese informatie. Ook kan de Amerikaanse regering ons steeds gemakkelijker manipuleren en chanteren, bijvoorbeeld door te dreigen ons af te sluiten van bepaalde ICT-infrastructuur, zoals de cloud.

In plaats van ons daartegen te weren, wil de Europese Commissie EU-wetten om big tech te temmen juist afzwakken. Beducht voor Amerikaanse sancties dreigt zij daarmee de laatste bastions van publieke waarden af te breken.

DigiD en MijnOverheid

Terecht stellen steeds meer politici, deskundigen en wetenschappers dat we moeten overstappen naar Europese alternatieven. Zolang die alternatieven op elk moment verkocht kunnen worden aan de hoogste bieder of zelf winst, groei en aandeelhouderswaarde boven alles kunnen stellen, bereiken we daarmee uiteindelijk weinig.

De voorgenomen overname van Solvinity door een Amerikaans techbedrijf – amper een maand nadat de gemeente Amsterdam juist voor deze ‘betrouwbare Nederlandse partij’ koos – legt de kortzichtigheid van ons begrip van ‘digitale autonomie’ genadeloos bloot. Solvinity werkt ook voor de Rijksoverheid, onder meer voor Logius met DigiD en MijnOverheid.

Cruciale digitale infrastructuur die we niet in Amerikaanse handen willen hebben. Barbara Kathmann (GroenLinks-PvdA) stelde Kamervragen en vindt dat we moeten proberen om de overname tegen te houden.

De beoogde Solvinity-overname is geen incident, maar onderdeel van een patroon. Eerder dit jaar werd Zivver, dat veilige e-mail levert aan gemeenten, rechtbanken en zorginstellingen, verkocht aan het Amerikaanse Kiteworks. In 2021 ging de Nederlandse chipontwikkelaar Nexperia over in Chinese handen. Vandaag plukken we daar de wrange vruchten van. We hebben steeds minder zeggenschap over de regels die in Nederland en Europa gelden; ons vermogen om publieke waarden te waarborgen staat ernstig onder druk.

Stop met naïef te zijn

Na de overname van Solvinity waren ambtenaren van de gemeente Amsterdam en het ministerie van Justitie en Veiligheid begrijpelijkerwijs teleurgesteld: zij waren in de veronderstelling minder afhankelijk te worden van Amerikaanse techbedrijven. Toch had de overname van Solvinity hen eigenlijk niet mogen verbazen.

De aandeelhouders van Solvinity, Zivver en Nexperia doen wat investeerders gewend zijn: streven naar rendement en verkopen van aandelen met maximale winst. Het is naïef te denken dat het een volgende keer anders zal gaan. Elke euro die we investeren in ‘Europese alternatieven’ die morgen kunnen worden doorverkocht aan de hoogste bieder is, vanuit het perspectief van publieke waarden, uiteindelijk weggegooid geld. Als we echt digitale autonomie willen, mag strategisch belangrijke infrastructuur niet puur economisch geëxploiteerd worden en verhandelbaar zijn.

Om dat voor elkaar te krijgen hoeft de overheid echt niet altijd alles (weer) in eigen hand te nemen. Maar als de overheid of andere vitale organisaties, zoals PostNL of de NS, hun ICT-infrastructuur uitbesteden, dan moeten zij dat doen aan bedrijven die hun maatschappelijke missie en continuïteit grondig borgen.

Steward-owned bedrijven

Dat kan onder andere met steward-ownership: alle aandelen, of tenminste de controlerende zeggenschap, berust in een stichting die in haar statuten vastlegt dat verkoop van die aandelen niet kan of louter onder strenge voorwaarden. Beleggers kunnen investeren in dit soort bedrijven en worden daarvoor vergoed. Hun zeggenschap is echter beperkt. Daarmee worden bedrijven autonomer en kunnen zij een bouwsteen vormen voor digitale autonomie en andere publieke waarden. Winst kan vervolgens gebruikt worden om die publieke waarden te versterken.

Steward-ownership is geen theoretisch concept. Succesvolle Europese bedrijven als Zeiss, Novo Nordisk en Haskoning bewijzen al decennia dat het werkt. Een groeiend aantal Europese techbedrijven kiest ook voor het model, zoals het Zwitserse Proton en Nederlandse partijen als Alkemio, OpenWave en CrowdBuilding.

In combinatie met community-ownership kan steward-ownership er zelfs toe leiden dat belangrijke ICT-infrastructuur in handen komt van gewone burgers, en dat technologische ontwikkeling de enorme kloof tussen de haves en de have nots verkleint. Technologie zou dan eindelijk voor iedereen gaan werken.

Harde eis

Om dit concreet te maken zou het bij aanbestedingen van ICT-infrastructuur een harde eis moeten worden dat missie en grondslag van een onderneming publieke waarden voorop stellen en dat zij niet zomaar overgenomen kan worden en gebruikt kan worden als winst-, groei- en machtsmachine.

Bedrijven die voetstoots verkocht kunnen worden, horen simpelweg niet in aanmerking te komen voor het leveren van kritieke infrastructuur. En als een leverancier onverhoopt toch in verkeerde handen valt, moet de overheid het recht krijgen om contracten direct te kunnen beëindigen of desnoods de overname tegen te houden.

Alleen met bedrijven die dankzij hun eigendomsstructuren grondig zijn ingebed in de samenleving kan de overheid ervoor zorgen dat de democratische rechtsstaat het tijdperk van digitalisering overleeft.

*) Gijsbert Koren (grote foto) is oprichter en directeur van Stichting We Are Stewards en programmadirecteur Stewardship Academy van Erasmus Universiteit. Reijer Passchier is  hoogleraar Digitalisering en de democratische rechtsstaat aan de Open Universiteit en  universitair docent Staatsrecht aan Universiteit Leiden. Een versie van dit artikel verscheen afgelopen week in de Volkskrant