Het Europees Parlement wil dat kinderen onder de 13 jaar geen toegang meer krijgen tot sociale media, videoplatforms en AI-vrienschapsbots; en 13-, 14- en 15-jarigen louter nog met toestemming van hun ouders.

Een voorstel daartoe van een Deense sociaal-democraat werd met overweldigende meerderheid aangenomen door het parlement. Het bevat ook voorstellen om de platforms nadere regels op te leggen om te voorkomen dat jongeren worden blootgesteld aan mogelijk schadelijke uitingen.

Het onderliggende rapport van het Parlement is gebaseerd op aanwijzingen dat jongeren te veel, te intensief, en met schadelijke gevolgen gebruikmaken van sociale media. Met 'problematisch' en/of 'disfunctioneel' gedrag met een verslavende werking bij zeker een kwart van de jongeren tot gevolg. Samengevat  zijn de digitale diensten veel te manipulatief, vooral van videogames en van influencers betaald door sluikreclame. Daar is geen einde aan te maken met regelgeving dat dit aanbod beperkt, dus kun je jongeren er beter van weghouden volgens het Europees Parlement.

De vraag is nu of de Europese Commissie dit initiatief van het EP oppakt voor een wetsvoorstel en de lidstaten hiermee vervolgens akkoord gaan. Dat is doorgaans een proces van jaren. In de Digitale Services Act staat dat kinderen beschermd moeten worden.

Massaclaim voor minderjarigen

De Nederlandse Stichting Somi zegt in Italië een collectieve rechtsvordering ingediend te hebben tegen TikTok Technology Ltd in Ierland en TikTok Italy. Somi klaagt aan op grond van de AVG, DSA en Italiaanse Consumentenwet, omdat persoonsgegevens van Italiaanse minderjarigen onrechtmatig geëxploiteerd zouden worden.

De meerderheid van ruim 20 miljoen Italiaanse TikTokkers is tussen 16 en 24 jaar oud. Somi: “Ondanks de populariteit bij een jonger publiek, heeft het platform nagelaten om de leeftijd van gebruikers te verifiëren of ouderlijke toestemming te verkrijgen, waardoor zelfs kinderen onder de 13 jaar toegang hebben tot schadelijke en ongepaste inhoud.”

In januari 2021 heeft de Italiaanse privacywaakhond GPDP TikTok leeftijdsverificatie opgedragen. Daarop heeft TikTok 500.000 accounts van kinderen jonger dan 13 jaar verwijderd. In maart 2024 legde de Italiaanse marktwaakhond TikTok een boete van 10 miljoen euro op vanwege het blootstellen van minderjarigen aan gevaarlijke inhoud.

Ondanks deze interventies blijven de veiligheidsmaatregelen tekortschieten, aldus Somi. Consumenten die willen meedoen aan de massaclaim zijn welkom bij het Italiaanse portaal, ook aangeboden via TikTokclaim.it.

Doofpotje

Juridisch gaat het bij de aanpak van platforms meestal om de AVG, maar de DSA biedt aanvullende verplichtingen voor grote platforms. Hen aanklagen voor mentale gezondheidsschade valt niet mee, vanwege moeizame bewijsvoering en meningsverschillen tussen wetenschappers en andere experts.

Jef Horwitz, de jeukende luis in de pels van Meta, voorheen bij Wall Street Journal, publiceert bij Reuters – met een correctie - over de stopzetting van intern onderzoek naar de effecten van Facebook op de geestelijke gezondheid. De reden was het gevonden ‘bewijs’ dat het gebruik van sociale netwerken de geestelijke gezondheid van gebruikers kan schaden.

Volgens de documenten meldden degenen die hun account hadden stopgezet lagere scores voor depressie, angst en eenzaamheid. Dat zou wijzen op een causaal verband tussen platformgebruik en geestelijke gezondheid. Dat kon de exploitant van Facebook en Instagram niet hebben.

Het onderzoek dateert nog van 2020 en droeg de naam Project Mercury. Wetenschappers van Meta werkten samen met bureau Nielsen om de effecten van het – deels – stoppen van gebruik van de platforms te meten bij scholieren. Het verdonkeremanen van dit onderzoek haalt Horwitz uit documenten in een rechtszaak van Amerikaanse schooldistricten tegen Meta, TikTok, Google/YouTube en Snapchat. 

De bedrijven worden ervan beschuldigd dat de zogenaamde ‘veiligheidsmaatregelen’ voor jongeren bewust ineffectief zijn. Aanklagers vergelijken de praktijken van Big Tech met die van de tabaksindustrie eerder.

Meta zegt daarentegen dat Project Mercury niet deugde en dat de maatregelen ter bescherming van jongeren wel goed zijn. Een hoorzitting over de volledige vrijgave van de betwiste documenten is gepland voor januari 2026 in Californië. 

Wel degelijk schadelijk

Het terugschroeven van gebruik van sociale media gedurende één week leidt al tot verminderde symptomen van angst, depressie en slapeloosheid bij jongvolwassenen. Althans  volgens een studie van 13 onderzoekers van Harvard Medical School, gepubliceerd in Jama Network Open.

Ze volgden bijna 300 vrijwilligers in de leeftijd van 18 tot 24 jaar (bijna driekwart vrouw) die het gebruik gemiddeld terugbrachten van twee uur per dag naar een half uur per dag. Onderzoekers pasten de app MindLamp toe en de methode “digitale fenotypering” met het real-time volgen van gedrag. Deelnemers kregen 150 dollar voor deelname.

Twitter en Facebook werden daarop het meest gemeden, Instagram, TikTok en Snapchat bleken aanzienlijk verslavender. Gemiddeld en afgerond daalden symptomen van:

•  angst 16 procent
•  depressie 25 procent
•  slapeloosheid bijna 15 procent.
•  eenzaamheid: niet aantoonbaar

Dit alles trad al op, althans volgens de enquête, na slechts één week. De onderlinge individuele verschillen waren erg groot. Criticasters zeggen tegen New York Times dat het onderzoek niet goed is, omdat vergelijking met een controlegroep ontbreekt. Daar kun je aan toevoegen dat de uitkomsten niet gemeten zijn maar voortkomen uit een enquête. Alleen slaap kun je concreet meten.

De onderzoekers zijn (dus) voorzichtig met hun resultaten en stellen dat bij de behandeling van de drie genoemde kwalen het verminderen van sociale media-gebruik niet de hoofdzaak is maar “in ieder geval aanvullend”.

Telefoons tijdens het kerstdiner

In het kamp voor en tegen het aanwijzen van sociale media als oorzaak van psychische malheur loopt de Amerikaanse auteur van Generatie Angststoornis, Jonathan Haidt, voorop. De meeste Nederlandse onderzoekers, zoals Patti Valkenburg en Justine Pardoen, zijn minder stellig.

De twijfel aan de effecten van schermgebruik, waaronder dat van sociale media, komt overeen met een recente meta-analyse van 32 onderzoeken: de uitkomsten van onderzoek naar de effecten van minder online leven verschillen aanzienlijk. Dat wordt mede veroorzaakt door halfwassen methoden en definities. Bovenal is gedrag niet eenduidig te verklaren omdat veel factoren en voorwaarden tegelijk optreden, en tot grote individuele verschillen leiden.

“Gezond verstand” dat zegt dat gezonde onderlinge omgang gediend is met minder schermleven, volstaat niet. Je kunt met een beroep op gezond verstand bijvoorbeeld stellen dat samen Kerst vieren voor het welzijn van mensen beter is dan in je uppie tiktokken of netflixen. In de praktijk ligt dat complexer.

Dat laatste is trouwens in Spaans onderzoek geprobeerd vast te stellen: deelname aan ‘geritualiseerde’ familiefeesten werkt positief op de tevredenheid met het leven en het ervaren sociale welzijn. ‘Alleen vieren’ is minder goed. Ook langdurig onderzoek met dagboeken van 14 Roemenen zou zulks aantonen.

Om beide kwesties, schadelijk schermgebruik en sociaal Kerst vieren, even te combineren, zou je kunnen onderzoeken of een gezamenlijk kerstdiner wellicht juist wel gebaat is bij telefoons aan tafel. Zodat degenen die de conversatie onprettig vinden hun toevlucht kunnen nemen tot het scherm, in plaats van hun irritatie uiten…

*) Beeld door Peter, 2010