Campagnes splitsen kiezers fraaie beloften, sluwe p.r. en kretologie in de (onder)buik. Op hun beurt proberen kiezers het hoofd rationeel boven water te houden met stemwijzers, interviews en debatten.

Beslissend moment in de vorige campagne betrof de loze belofte van Wilders over het eigen risico in de zorg, ingekopt in voetbalprogramma Vandaag Inside van Talpa, binnen 48 uur gretig doorgezet naar kiezers en door Maurice de Hond in de megafoon van zijn even onweersproken peiling verwerkt.

In verkiezingen speelt de lange termijn nauwelijks, noch met een geheugen van parlementaire stemmen in het verleden, noch met enig zicht op visionaire oplossingen voor grote problemen. Om niet te spreken over de volslagen mist over financiën, toevallig wel de kern van de keuzes in uitvoering.

Stemwijzer, Stemchecker en Kieskompas pogen te helpen bij het maken keuzes gebaseerd op ratio. Op Partijgedrag.nl kun je permanent parlementair stemgedrag inzien van 60.000 (!) moties met een samenvatting in een Kompas, ook een stemwijzer. Waar de moeizame formuleringen je direct doen inzien dat politiek te ingewikkeld is om te reduceren tot campagnes gericht op het volk.

Stijn Bronzwaer wijst in zijn NRC-nieuwsbrief op de stemhulp Open Verkiezingen, dat AI antwoorden laat genereren op basis van verkiezingsprogramma’s. En eveneens op Zweefhulp, dat verkiezingsprogramma’s doorzoekbaar maakt met behulp van AI. Bij de technische bouw is Robert Gaal betrokken, bekende ondernemer en voorheen Google.  Op LinkedIn legt collega Stefan Borsje uit hoe het werkt. Bronzwaer noemt niet Kiesopinhoud.nl van Vincent Everts en Maurice de Hond die met hulp van AI een stemwijzer biedt om twee partijen te vergelijken.

Kunstmatige domheid

Je kunt je natuurlijk met je twijfels direct wenden tot ChatGPT, Gemini, Perplexity, Grok en zo. Dat is een slecht idee volgens Autoriteit Persoonsgegevens: in ruim 50 procent van de gevallen staat de PVV of GroenLinks-PvdA bovenaan, bij eentje zelfs bij 80 procent. Kortom, kunstmatige domheid. Goed gedaan van de AP trouwens.

Google en Meta kennen echter onze werkelijke voorkeuren en gedrag veel beter dan wijzelf. Google aan de hand van zoekgedrag, YouTube kijkgedrag, bezoeken aan stadions, musea en natuur via Maps en van onze communicatie via Android en Gmail. En idem dito voor Meta aan de hand van uitingen, connecties en klikgedrag op Instagram, Facebook en WhatsApp.

En onderschat Nederlandse partijen als Bol.com en DPG Media niet die veel kennis hebben over ons koop- en leesgedrag, en daarmee ook steeds beter kunnen profileren op basis van onze ‘guilty pleasures’.

Deze partijen zouden gedrag en voorkeuren kunnen ‘matchen’ met de inhoud van verkiezingsprogramma’s en profielen van kandidaten. Dit zou veel beter de democratische voorkeuren weerspiegelen dan al het gedoe nu waarop we vals menen juiste opvattingen te kunnen bepalen. Geven ze die ‘match’ door, dan hoeven we niet eens meer naar de stembus.

De nadelen zijn evident. Op de eerste plaats tart dit het gevoel van vrije keuzes, ofschoon vrije wil een discutabel begrip is. Ten tweede gaan partijen verkiezingsprogramma’s opstellen die appelleren aan het keuzegedrag van robots. Ten derde is de profilering niet van ons maar van Amerikaanse en Chinese techconcerns. Hoe gevaarlijk kan het zijn dat Grok van Elon Musk straks de keuze voor ons bepaalt?

SP in plaats van PVV?

Echter, de democratie is kapot juist vanwege het negeren van de complexiteit, en de mede de toevlucht tot de onderbuik en beeldvorming als leidraad voor voorkeuren voor partijen en politici. Die twee factoren hangen deels samen, maar niet helemaal. Eerst is het zeer de vraag of we voor het bepalen van onze keuzes de onderbuik van emotie en domheid werkelijk willen verruilen voor meer argumentatie.

Maar als we rationeel willen kiezen vanuit partijprogramma’s en informatie over het werkelijke gedrag van politici in het parlement. (En niet van de verslaggeving die vaak rellen belicht.), dan kunnen we in de nabije toekomst niet zonder AI. Genoemde nieuwe stemwijzers met AI zijn nog maar het begin.

Met de opkomst van AI-agents oftewel persoonlijke hulpjes zullen burgers meer en meer de profilering aan de hand van hun gedrag en voorkeuren in eigen hand hebben. Ze leren ons steeds beter kennen. Na verloop van tijd zal die AI-agent ons ondersteunen zoals traditioneel een butler precies weet hoe hij de rijkaard voor wie hij werkt van dienst moet zijn. 

Aan de ene kant wordt dan de complexiteit van politiek voor ons vertaald met stemwijzers, maar tegelijkertijd wordt voor onszelf helder ‘hoe we zijn en denken’. En deze vraagzijde van de politiek kun je koppelen aan de aanbodzijde van de programma’s en eerder politiek stemgedrag die worden ontleed door de genoemde nieuwe stemwijzers.

Natuurlijk klinkt het even uitdagend als bedreigend als we machines de keuzes laten maken. Dat moet je niet willen, maar als we rationeler willen kiezen en een politieke puinhoop zoals in de afgelopen twee jaar in de toekomst willen voorkomen, kan AI daarbij helpen. Als het volk dat wil. En nogmaals, haar grillen zijn helaas ondoorgrondelijk.

En als we inzicht hebben in het boekstaven van gedrag en voorkeuren zullen we ook begrijpen waarom we in plaats van op de PVV beter op de SP kunnen stemmen of op Ja21 in plaats van de VVD. Of andersom.

En een vergezicht, AI zal de directe democratie mogelijk maken per onderwerp. Want als je nu bijvoorbeeld zowel stikstofneerslag als immigratie met harde maatregelen wil terugdringen, is er geen partij die dat aanbiedt op 29 oktober 2025.

Maar als je (indirect) mag meestemmen met belangrijke voorstellen in referenda, ondersteund door kennis gegenereerd met AI, krijgen we meer feestjes voor de democratie.

*) Beeld: Stembureau proefreferendum over verenigd Europa. Bolsward, Nederland, 17 december 1952. Fotograaf P. Hoef / Spaarnestad Photo (05887)/Nationaal Archief