Onder de titel Picture from Auschwitz is een virtuele filmlocatie ontworpen om een reeks speelfilmproducties mogelijk te maken die zich afspelen op het terrein zelf. Daar mogen nu louter documentaires gefilmd worden.

Auschwitz is gevestigd in de stad Oswiecim in het door Duitsland bezette Polen en bestond uit drie kampen waar meer dan 1,1 miljoen Europese Joden werden vermoord: het concentratiekamp Auschwitz I, het vernietigingscentrum Auschwitz II (Birkenau) en het werkkamp Auschwitz III (Monowitz).

Met deze nieuwe technologie hoopt het museum het “ware verhaal” van het kamp over te brengen “zonder de historische integriteit van de Memorial aan te tasten”. Ze wil niet enkel de Holocaust-site, die jaarlijks meer dan twee miljoen bezoekers ontvangt, digitaal te conserveren, maar ook de scripts voor speelfilmprojecten waarbij de replica betrokken is, te laten beoordelen door een team van historici.

Het panel dat Picture From Auschwitz in Cannes lanceerde.

Golf van digitalisering

Een eerste indruk van de gedigitaliseerde locatie toont een virtueel model van Auschwitz I met duidelijke beelden van het terrein met de barakken en de beruchte smeedijzeren poorten. In de twee minuten durende trailer wordt beweerd dat deze 1:1 digitale representatie de “grootste en meest gedetailleerde weergave” van het kamp is. Het zal uiteindelijk zowel de binnen- als buitenomgeving van Auschwitz I en II omvatten.

Nu het levende geheugen van de Holocaust verdwijnt, vertrouwen culturele instellingen meer op digitale hulpmiddelen ter herinnering . Sommigen hebben virtuele realiteit gebruikt om belangrijke Holocaustsites digitaal te reconstrueren en te onderhouden, anderen nemen hun toevlucht tot AI om interactieve hologrammen van overlevenden te maken.

Deze technologieën worden ook populaire educatieve hulpmiddelen voor gebruik in klaslokalen, musea en gedenkplaatsen.

Ethische implicaties

Digitale geheugenprojecten beschermen Holocaustsites en maken ze wereldwijd toegankelijk. Toch dreigen diezelfde technologieën de historisch weergave te vervormen. In het Verenigd Koninkrijk leidt dit terecht tot debatten met politici en wetenschappers over de ethiek van digitale technologie, zoals AI en VR. Unesco en het World Jewish Congress waarschuwen dat generatieve AI de vervorming van de Holocaust kan aanwakkeren.

Picture from Auschwitz wil deze problemen ondervangen met de nadruk op “ethisch vertellen”. De directeur van de Auschwitz-Birkenau Stichting, Wojciech Soczewica, noemt dit een “krachtig voorbeeld hoe cultuur en technologie zich kunnen verenigen om onze gedeelde menselijke geschiedenis te beschermen tegen vervorming en ontkenning”. De replica zal “de relevantie van de geschiedenis van Auschwitz bewaren” zodat deze “niet vervaagt met de tijd”.

Hoewel de virtuele site historisch gewortelde afbeeldingen van het kamp digitaal bewaart en aanmoedigt, kan ze geen ethische betrokkenheid bij de Holocaust garanderen. In feite roept de creatie ervan vragen op over de mate waarin de digitalisering van de Holocaust gepaard gaat met ethische wijzen van herdenken en representatie.

Hele filmset telt mee

De implicatie dat Auschwitz gedigitaliseerd moet worden om zijn nalatenschap te beschermen, suggereert dat de rijkdom aan materiaal die al bestaat over het kamp, zoals overblijfselen, persoonlijke bezittingen van slachtoffers en getuigenissen van overlevenden - niet langer volstaan om te gedenken. Het suggereert dat de geschiedenis van de Holocaust gelijke tred moet houden met de digitale cultuur om relevant te blijven. Dat lijkt me problematisch.

Naar een volledig 'authentieke' weergave van een Holocaustlocatie of -ervaring kunnen digitale en filmische weergaven louter streven. Zelfs als zo'n weergave mogelijk zou zijn, is dit niet alleen afhankelijk van de accurate weergave van de sites, maar ook van de inhoud, formele en stilistische factoren van de verhalen.

Zoals filmonderzoeker Archie Wolfman betoogt, hebben de keuzes van filmmakers voor “camerabewegingen, hoeken, belichting en montage evenveel ethische betekenis als wat er voor de camera gebeurt”.

De digitalisering van Auschwitz bestendigt bovendien het bevoorrechten van sommige Holocaust-locaties en verhalen boven andere, zoals landelijke locaties in Centraal- en Oost-Europa waar geen menselijke structuren of zichtbare sporen van het verleden overblijven.

Zelfs binnen dit kader biedt Picture from Auschwitz slechts een selectieve weergave van het kampcomplex. Auschwitz III, het netwerk van subkampen en de omgeving, blijft immers buiten het project.

Filmkeuring vooraf

Tegelijkertijd toont de voorgestelde beoordeling van filmscripts dat de Memorial betrokken is de expressie. De enige artistieke representaties die waardevol zijn, impliceert het project, zijn diegene die realisme voorstaan, waarbij Holocaustfilms die afwijken van deze esthetiek worden genegeerd

Hieronder vallen gestileerde films zoals Jojo Rabbit (2019), The Cremator (1969) en Distant Journey (1949), waarvan de laatste werd opgenomen op locatie in Terezín in Tsjechië. Het laat zien dat films geen link met de werkelijkheid hoeven te hebben om de gebeurtenis op een betekenisvolle manier weer te geven.

De replica onthult uiteindelijk een spanning tussen de groeiende vraag van het publiek naar culturele Holocaust-producties en de moeilijkheid om ethische representaties van de gebeurtenis te cultiveren. Het beheersen van de ethische dimensies van Holocaustverhalen wordt complexer door digitale innovaties, die zullen evolueren en moeilijker te controleren zijn.

*) Emily-Rose Baker is Research Fellow, Department of English, University of Southampton. Het originele artikel verscheen bij The Conversation. Vertaling: Peter Olsthoorn