Vorige week werd bekend dat Paul de Leeuw is gestopt met het tv-programma Niet klein te krijgen, waarin hij op indrukwekkende en integere wijze kinderen met kanker portretteerde. De aanleiding voor zijn vertrek? Een klacht van een redacteur naar aanleiding van stemverheffing van De Leeuw.

De Tweede Kamer debatteerde onlangs over de toekomst van de NPO, waarbij het rapport van Van Rijn aan de orde kwam. In dit rapport naar een onveilige werksfeer op het Mediapark zijn harde noten gekraakt. Diverse onderdelen van de publieke omroep krijgen ervanlangs.

Op de redactievloeren werd stelselmatig gepest, geschreeuwd, geïntimideerd en gedreigd, er was seksisme en fysiek geweld. Inmiddels zit een aantal bekende presentatoren hierdoor werkloos thuis en worden maatregelen aangekondigd tegen het ‘grensoverschrijdende gedrag’.

Aanstootgevend of best grappig

Hoe dan ook, op de werkvloer van de NPO was van alles aan de hand. De commissie-Van Rijn verzamelde talloze klachten van (oud-)werknemers, maar kon de namen niet openbaren vanwege de veiligheid van de klagers. Degenen over wie geklaagd wordt mochten de conclusies inzien, maar hun reacties ontbreken in het rapport.

Elk normaal en beschaafd mens vindt natuurlijk dat er moet worden afgerekend met seksisme en ontoelaatbaar gedrag, waar dan ook. Maar wat moeten we met een rapport vol anonieme aanklachten zonder weerwoord van de aangeklaagden?

Bestuurskundige Michiel de Vries vond het onderzoek door Van Rijn ‘stuitend onzorgvuldig’ en wij zijn dat geheel met hem eens. Er is geen wederhoor gepleegd en geen verwerking gedaan van tegenwerpingen. Maar de vernietigende conclusies over de presentatoren en een aantal programma’s van de NPO lagen al klaar in diverse media, waaronder Het Parool en Nederlands Dagblad, de dag nadat het rapport was verschenen.

Waar ligt die grens precies?

De definitie van ‘grensoverschrijdend gedrag’ is bijzonder lastig te geven is, want ieders grens zal weer anders liggen. De een vindt een mop aanstootgevend waar de ander om moet glimlachen. Ook de commissie-Van Rijn zegt dat er geen eenduidige definitie van te geven is. Het probleem van de maatschappelijke discussie over grensoverschrijdend gedrag begint dus al bij de term.

De definitie van ‘grensoverschrijdend gedrag’ is bijzonder lastig te geven is, want ieders grens zal weer anders liggen. De een vindt een mop aanstootgevend waar de ander om moet glimlachen. Waar grensoverschrijdend gedrag voorheen veelal betrekking had op ongewenst seksueel wangedrag, vallen tegenwoordig stemverheffingen van een leidinggevende onder dezelfde noemer.

Natuurlijk moeten leidinggevenden normaal en professioneel met hun medewerkers omgaan. En natuurlijk is fysiek geweld, waarvan sprake zou zijn geweest op de DWDD-redactie, reden voor ontslag op staande voet. Maar nu ontstaat in rap tempo een sfeer waarin hiërarchische verhoudingen als gedateerd en ‘onveilig’ worden gezien.

Topprestaties onder grote druk

Maar op de werkvloer is nu eenmaal iemand de baas. Die is het uithangbord, zet de lijnen uit, neemt beslissingen en spreekt je aan op fouten. Dat kan soms gaan op een manier die direct is en stevig, maar het alternatief is een constante vorm van overleg en aftasten in een wereld die juist bestaat uit het leveren van topprestaties onder grote tijdsdruk voor een miljoenenpubliek.

En wanneer 85 procent van de werknemers op de sport- en nieuwsredactie van de NOS pesten ervaart, zoals de commissie stelde, is het begrip pesten dan niet aan enorme inflatie onderhevig?

We zijn in een tijd terechtgekomen waarin de aanklacht ook meteen het vonnis is. Zo werd twee jaar geleden een zeer bekende volkszanger aangeklaagd voor ontucht met een minderjarige. En dat is verschrikkelijk, als het waar is. De advocaten van de zanger vermoeden inmiddels dat de zaak wordt doorgeschoven naar 2025. Dat is een hel voor iemand die zich niet kan verweren, maar wel door iedereen al is veroordeeld. Hij zit eigenlijk al in de gevangenis, maar dan thuis.

Niet normaal

Er is in de publieke beeldvorming geen enkele remming meer, geen controle of de gepresenteerde feiten wel kloppen. Mensen maken fouten, zeker ook in de mediawereld waar de druk groot is en er in de hectiek opmerkingen worden gemaakt waar men later spijt van heeft. In veel gevallen is die spijt ook betuigd.

Maar moet iemand daarvoor z’n hele leven voor boeten? Schieten we niet door als een aanvaring op de werkvloer jaren geleden nu verpakt als anonieme melding iemands publieke doodvonnis kan betekenen?

Daarnaast hebben we te maken met high-performers, mensen met bijzondere persoonlijkheden die bijzondere dingen maken, waar we van genieten. Deze toptalenten kunnen hele mooie dingen doen, maar worstelen soms ook met de schaduwzijde van hun talent.

Waarbij angst, onzekerheid en de stress van prestatiedruk kunnen leiden tot onaangepast gedrag. De angst die voortkomt uit de dreiging van slecht gedefinieerde, anonieme klachten en een publieke schandpaal belemmert creativiteit, waardoor we middelmatigheid riskeren.

Arjan Lock, de voorzitter van het College van Omroepen, zei bij Jeroen Pauw dat de belangrijkste les voor de publieke omroep eigenlijk eenvoudig is: doe normaal. Maar als iedereen alleen maar normaal gaat doen, dan wordt het wel heel saai op televisie.

We hebben abnormaal goede programma’s en kwaliteiten nodig bij de publieke omroep, in een cultuur die veilig is en transparant. Maar waarin we niet op zoek gaan naar daders op basis van anonieme klachten.

Het tegengaan van een onveilige werksfeer voor werknemers is zeer belangrijk, maar voor publieke figuren geldt dat evenzeer.

*) Esther van Fenema is auteur en psychiater; Joost Eerdmans is fractievoorzitter van Ja21 in de Tweede Kamer. Een versie van deze opinie verscheen eerder in Trouw.