Het ANP en haar overgenomen bureau Hollandse Hoogte behoren tot de beruchtste jagers op fotorechten. Al twintig jaar achtervolgen zij professionele en vooral amateurpublicisten met hoge claims. Nederlandse rechters, geholpen door gehaaide advocaten, gaan er vaak in mee. In België ontmoetten de rechtenjagers wel juridische tegenstand en moeten inbinden.

ANP liet het bureau waarmee het samenwerkt de naam veranderen van Permission Machine naar Visual Rights Group en een andere toon aanslaan. Echter, de jacht lijkt er niet door verminderd, nog steeds geholpen door software die het internet afstruint naar beelden die mogelijk overeenkomen met foto’s uit het gigantische ANP-archief. Voor élk gebruik kan een blogger een sommatiebrief krijgen. De bewijslast dat je de foto rechtmatig gebruikt hebt leggen de juristen van VRG bij de ontvanger neer.

Aanleiding voor dit artikel is een geschil tussen freelancejournalist Maarten Dallinga en ANP over deze foto, een uitsnede bij een verwijzing naar NRC op zijn eigen website publiceerde. Hij meent dat dit gebruik onder het citaatrecht valt. Dallinga ontving een sommatiebrief van Permission Machine met een voorstel voor een ‘schikking’ van 522 euro en dreiging van ernstiger maatregelen als hij niet akkoord zou gaan.

Spoedig ontstond een conflict dat deels in het openbaar werd uitgevochten. Maart 2022 schreef Dallinga een open brief aan Freek Staps, hoofdredacteur bij het ANP. Dallinga erkende dat hij een foutje had gemaakt maar vond het bedrag buitenproportioneel. Immers, Dallinga vroeg een offerte op voor de gehele foto bij ANP Foto en kreeg een tarief van 65 euro per jaar. Hij liet doorschemeren dat hij 130 euro een billijk bedrag vond om te schikken.
Staps reageerde op de brief, met onder meer: “Jij bent freelancer en je verdient het dus om netjes, op tijd maar vooral ook tegen een normaal tarief betaald te worden voor je bijzondere, onderscheidende werk…je wenst niet dat jouw creativiteit en jouw inspanning door anderen wordt gebruikt of, sorry hoor: gejat, hoe minimaal dan ook.”

ANP wint van 9-jarige fotodief

Staps ziet het gebruik van de foto als diefstal. Dat is in mijn ogen misplaatst, er is immers geen opzet in het spel. Integendeel, Dallinga erkent de rechten maar vindt de aangeboden schikking exorbitant.

Staps sluit af met een verwijzing naar dit ervaringsverhaal van Yvonne van Osch. Van Osch schrijft over mijn zaak met Permission Machine: “Er was een zaak van een vrouw die haar dochter geholpen had met een foto van een kippenfarm bij een werkstuk over de bio-industrie.”

Die weergave is slordig. Het werkstuk van mijn destijds 9-jarige dochter behelsde onze eigen kippen. Ze had de foto van de legbatterij, ter illustratie hoe andere kippen leven, zelf via Google gevonden. Een foto die ten tijde van de dagvaarding onvindbaar was en daarna door de fotograaf teruggezet is op zijn website omdat ik daar een opmerking over had gemaakt in mijn verweer. De zaak kwam voor de rechter en ik (mijn googelende dochtertje) verloor en moest 322 euro betalen voor de fotorechten, plus bijna 400 euro aan kosten. Een duur werkstuk…

Freelancers door ANP gebruikt

In haar artikel citeert Van Osch ex-ANP-fotograaf Cor Mulder: “Fotografen waren in vaste dienst. We hadden onze apparatuur van de zaak en kregen een prima salaris. Daarmee werden de fotorechten afgekocht. Van die claim van Visual Rights Group heb ik daarom niets gehoord. Die kwam bij het ANP terecht. Voor huidige fotografen – allemaal freelancers - zou dat anders zijn. De rechten zijn volgens mij 50/50 verdeeld.”

Mulder weet niet of freelancers iets terugzien van een claim en Van Osch heeft het voor haar artikel op de website van ANP niet nagevraagd bij haar opdrachtgever of een freelancer. Mediajournalist Nick Kivits schrijft op zijn website Freelancevoorwaarden.nl “Of jij financieel [als freelancer] ook beter wordt van zo’n schadeclaim staat niet in de voorwaarden.”

Mijn ervaring is dat fotografen niet eens weten dat er een sommatie verstuurd is voor een foto die zij gemaakt hebben. ANP vordert schadevergoedingen op eigen naam. Zij baseert de schadevergoeding op het mislopen van een licentievergoeding.

Om uit te sluiten dat de vermeende overtreder de foto via een andere partij verkregen heeft zal ANP moeten aantonen dat het de exclusieve rechten had ten tijde van het ‘delict’. Freelance-fotografen moeten daarvoor hun auteursrecht bij akte hebben overgedragen of een exclusieve licentie hebben verleend aan ANP.

Bij deze zaak over een foto van een stembiljet kon ANP niet aantonen de exclusieve rechten te hebben en ANP verloor de zaak. Door de advocaatkosten bedroeg de schade voor gedaagde niettemin een veelvoud van de oorspronkelijke claim. De angst voor hoge juridische kosten leidt ertoe dat degenen die een sommatie ontvangen meestal de ‘schikking’ slikken.

(Geen) rechtszaak Dallinga

Zo niet Dallinga bij wie het gevoel van onrechtvaardigheid sterker was dan de angst voor de juridische kosten. Begin juli 2023 vroeg hij mij om hulp omdat hij een dagvaarding had ontvangen. Had hij mij maart 2022 benaderd - na de uitspraak van de stembiljetzaak - dan had ik als eerste gecheckt of de freelance-fotograaf die de gewraakte foto maakte - Tom van Limpt – zijn rechten had overgedragen of ANP een exclusieve licentie had verleend.

Eenmaal gedagvaard is het een risico om naar de rechten te informeren. De juridische kosten lopen er mee op, de rechter kan het als tardief passeren en het ANP kan alsnog met een akte op de proppen komen, zoals BSR Agency in een rechtszaak tegen DPG Media deed.

Dit is een voorbeeld van zo’n akte van ANP. Ik vermoed dat deze achteraf opgemaakt is, want ANP overlegde de akte pas na herhaling van de vraag om bewijs van exclusieve rechten.

Een tweede optie voor verweer, dat Dallinga bij aanvang al opgevoerd had, is dat het gebruik onder het citaatrecht valt. Jurist Bert-Jan van Manen hierover: “Dallinga heeft een artikel geschreven voor NRC welk artikel door NRC is gepubliceerd op haar website op 28 augustus 2017. NRC heeft bij het artikel een passende foto geplaatst. De foto was door NRC gekocht van het stockfotobedrijf Hollandse Hoogte (sinds 2018 vallend onder ANP).

Onder de foto heeft NRC de naam van de fotograaf en de naam Hollandse Hoogte geplaatst. Een dag later op 29 augustus 2017 publiceert Dallinga op zijn website een stukje waarin hij de aandacht vestigt op het NRC-artikel voorzien van een aanklikbare link en een sterk verkleinde versie van de foto, eveneens voorzien van de naam van de fotograaf en de naam Hollandse Hoogte.

Dallinga beroept zich dus terecht op het in de Auteurswet verankerde citaatrecht (artikel 15a). Dan resteert de vraag of “het citeren in overeenstemming is met hetgeen naar de regels van het maatschappelijk verkeer redelijkerwijs geoorloofd is en aantal en omvang der geciteerde gedeelten door het te bereiken doel zijn gerechtvaardigd”.

Door Dallinga is de foto in een klein (postzegel)formaat overgenomen, zeker in vergelijking met het vrij grote formaat van de foto zoals door NRC gebruikt. Het plaatsen van de foto door Dallinga op zijn website is daarmee ondergeschikt. Tegelijkertijd is het gebruik van de foto op klein formaat wel functioneel (en dient niet ter versiering) omdat de foto (juist ook door de omvang ervan in het NRC artikel) een essentieel onderdeel vormt van het artikel in NRC. Ook tast het gebruik van de foto door Dallinga op zijn website de normale exploitatie van de foto in het geheel niet aan (integendeel zelfs). Al met al ziet het gezien de hiervoor geschetste omstandigheden er naar uit dat een beroep van Dallinga op het citaatrecht in rechte vermoedelijk zou zijn gehonoreerd.”

Toch maar betalen

Een verweer dat bij voorbaat al betwist is door ANP, bij de opgesomde werkzaamheden van VRG in de dagvaarding staat namelijk dat een specialist nagegaan is of het gebruik onder het citaatrecht valt: “Een specialist inzake auteursrechten bezocht de website om de inbreuk na te gaan. De foto op de website werd bestudeerd, vergeleken met het bronmateriaal, en er werd nagegaan of er effectief sprake is van een inbreuk.”

De zaak van Dallinga leek mij een uitgelezen mogelijkheid om, na vijf jaar onredelijke fotoclaims van ANP voorbij te zien komen, een ‘misbruik van recht’ verklaring van de rechter uit te lokken.
Dallinga heeft echter – het algemene advies van jurist Arnoud Engelfriet volgend – 125 procent van het opgevraagde tarief overgemaakt en gedreigd met publiciteit, waarna de zaak is ingetrokken. Hij verhaalt van de ervaringen en lessen.

Veel meer discutabele zaken

Gezien de jurisprudentie van meer dan 100 uitspraken die ik analyseerde op Fotoclaim.nl is de betaling door Dallinga juridisch begrijpelijk; procederen kost geld, duurt lang, is stressvol en de uitkomst is ongewis. Sommige rechters lijken aan de zijde van de inningsindustrie te staan, zoals rechter G.J.J. Smits van rechtbank Assen bij mijn laatste zaak.

Ik zie regelmatig sommatiebrieven voor foto’s die onder citaatrecht zijn gebruikt. Ik heb nu één client waar ANP het dossier gesloten heeft, de rest van de mensen met een citaatrechtgeschil verkeert in het ongewisse.
Online zijn de volgende citaatrechtgeschillen met ANP te vinden:

1. Van advocaat Marjolein Driessen die er een blog over schreef, waarna het ANP de claim liet vallen;
2. Aart Jan Bergshoeff heeft onder protest betaald.
3. Rudy Brinkman is geen jurist, maar is uitgebreid in de jurisprudentie gedoken; claim ingetrokken door ANP.
4. Hans Swart schreef net als Dallinga een open brief en vernam tot op heden niets meer.
5. Wijkvereniging Vinkhuizen heeft onder protest betaald
6. Ook nieuwsblog Krapuul heeft onder protest betaald.
7. De bekende ex-journalist Ton Verlind schakelde advocaat Ewout Jansen in. Na een lange discussie is de claim ingetrokken door ANP.

Voorwaarden fotocitaat

Jansen schreef naar aanleiding van de zaak van Verlind een fijn artikel op Boek9. Over citaatrecht schrijft Jansen: “De eerste eis is functionaliteit en wil dat het doel waarmee u de foto gebruikt vergelijkbaar is met een bespreking. Dit is al snel het geval; met name als u iets over de foto zegt of als de tekst en de foto duidelijk 1 geheel vormen. De teksten hoeven dus niet te gaan over de foto zelf.

Als u de foto niet ‘puur ter versiering’ gebruikt, maar de foto helpt om duidelijk te maken wat u uit probeert te drukken, kunt u deze gerust gebruiken. Dan is er nog de eis van proportionaliteit die wil dat ‘de omvang van het gebruik redelijk is’. Anders dan vaak wordt gedacht, komt die eis niet neer op dat u een ‘kleine foto’ moet gebruiken.

De eis is abstracter en wil in de kern dat uw gebruik de ‘normale exploitatie’ van het werk door (de echte) fotograaf niet onmogelijk maakt, omdat mensen nu opeens via een omweg ‘gratis’ aan de foto kunnen komen. Over de bronvermelding wordt ook veel te vaak een te grote broek aangetrokken. Het is nergens voor nodig om dat heel groot op het werk zelf te doen bijvoorbeeld. Meestal was op de foto helemaal geen bronvermelding aanwezig en dan hoeft u dat ook niet te doen.”

Naar aanleiding van dat artikel heb ik contact gezocht met Jansen voor een client die in hoger beroep wilde. Toen ik hem daarover telefonisch sprak vertelde hij dat hij plannen had voor een collectieve actie tegen ANP, het terugvorderen van betaalde bedragen voor gebruik dat onder het citaatrecht valt.

Ik was al eens gevraagd om een stichting op te richten voor een collectieve terugvorderactie en ik bracht ze met elkaar in contact. Jansen haakte af nadat ik aangaf weinig vertrouwen te hebben in de rechtspraak inzake citaatrecht en hem wees op mijn ervaringen met het recht.

Wat moet je doen met een claim?

Hoe nu te reageren op een onredelijke fotoclaim - ja, ze versturen ook redelijke claims en die moet je gewoon betalen - van ANP: ga als leek in ieder geval niet met geroutineerde juristen in discussie over het citaatrecht. Als je zeker weet dat het onder citaatrecht valt kun je reageren met: ‘Uw sommatie wordt geprotesteerd, dit gebruik valt onder citaatrecht. Als u daar uitleg over wilt kan ik het tegen €209 (hetzelfde bedrag dat zij vragen) dossierkosten op papier zetten.’

Als je twijfelt: Vraag aan het juridisch loket, beroepsaansprakelijkheidsverzekering, rechtsbijstand NVJ, rechtsbijstand FNV-zelfstandigen of een jurist (betaald of in je familie- of kennissenkring) of het gebruik onder citaatrecht valt. En zo ja, reageer met: ‘Uw sommatie wordt geprotesteerd, dit gebruik valt volgens mijn jurist onder citaatrecht. Ik heb daar … kosten voor moeten maken.’

In alle andere gevallen verwijder je de foto, geef je aan te willen schikken maar dat je eerst bewijs van exclusieve rechten wilt zien. Mocht ANP dat bewijs leveren, fotograaf is geen freelancer maar in loondienst bijvoorbeeld, dan doe je een schikkingsvoorstel.

De wet gaat uit van schade gebaseerd op de daadwerkelijk misgelopen inkomsten, doch uitgaande van jurisprudentie valt er geen peil op te trekken wat een redelijk schikkingsvoorstel is. De ene rechter schat de schade op 50 euro, de ander op 1.750 euro.

Het door Dallinga gedane en geaccepteerde schikkingsvoorstel is gebaseerd op het opgevraagde tarief van 60 euro per jaar. Mijns inziens klopt dat opgevraagde tarief niet.

Wees niet al te bang voor een rechtszaak. Dagvaarden kost geld en voor ANP is het net zo goed een gok of de rechter meegaat in hun standpunten. Hoe helderder je verweer bij aanvang -vermijd discussies, ga niet uitgebreid verontschuldigingen, vraag niet om begrip- hoe kleiner de kans is dat ze je durven te dagvaarden. Mocht het toch zover komen, dan kun je voor de verschijningsdatum, als de proceskosten nog niet zijn opgelopen, alsnog proberen te schikken.

Daarbij heeft ANP bij mij en bij Dallinga de vordering bij dagvaarding beperkt tot 500 euro. Dus zelfs als je helemaal niets doet en de rechter bij verstek het gevorderde van 500 euro toewijst plus dagvaardingskosten, blijft de schade ver onder de 1.000 euro.

Hoe makkelijker je betaalt, hoe sneller je weer een nieuwe fotoclaim krijgt. En zolang er genoeg mensen blijven betalen zullen de intimiderende praktijken doorgaan.

Het is triest om te constateren dat er nauwelijks kritische pers meer lijkt te zijn om deze kwalijke praktijken aan te pakken; mede in de hand gewerkt door journalistenbonden als de NVJ die eenzijdig de belangen van fotografen behartigen uit angst voor ledenverlies. Het gevolg: geen ophef als er ruim 3.000 euro betaald moet worden voor een citaat, wel ophef over een vrijspraak waarbij de claimende partij het nakijken heeft.