Recent vormden een artikel in De Groene en een stuk in Trouw over het Inlichtingenbureau (Ib) reden voor een commentaar op Netkwesties vanwege de eenzijdige belichting. Afgelopen week kwam de Volkskrant met wat de krant zelf een onthullend artikel vindt. Op Blendle was het vrijdag het meest gelezen artikel.

De Volkskrant liep achter met de verslaggeving over het Toeslagenschandaal, dat werd onthuld door Pieter Omtzigt (CDA), Renske Leijten (SP), Jan Kleinnijenhuis (Trouw) en Pieter Klein (RTL). De Volkskrant zag de ernst van de zaak aanvankelijk niet in, zei de huidige hoofdredacteur Pieter Klok toe in Medialogica. Kan gebeuren, maar dat wil de krant zich geen tweede keer laten gebeuren. Dus heiligen ook slechte artikelen het  doel om alvast ‘het volgende toeslagenschandaal’ te melden. ‘Hadden we het niet gezegd?’

Vlotte columnist

Gisteren trok columnist Sheila Sitalsing al een conclusie uit het artikel over het Ib in de Volkskrant: ‘Tom Kreling en Mark Misérus lichtten voor de krant het Inlichtingenbureau door: een stichting die allerhande informatie verzamelt over nietsvermoedende burgers, en daaruit vermoedens van uitkeringsfraude destilleert.

Ook hier: slecht beleid. De juridische status van het bureau is vaag waardoor democratische controle niet mogelijk is, de inbreuken op de privacy gaan ver, en door de bezuinigingen op de rechtsbijstand (hallo, Sander Dekker) kunnen burgers die in de problemen zijn geraakt hun recht niet halen… Het is wachten op het volgende bestuurlijke ongeluk. Tenzij er écht iets verandert in Den Haag.’

De voorspelbare, lezers welgevallige meningen, net als ‘openhartige’ interviews zonder gedegen onderzoek en onderbouwing, dragen bij aan het succes aan de winst van uitgever Van Thillo en de bonus van de hoofdredacteur. Dat de macht van Sitalsing en Wagendorp na verloop van jaren en gebrek aan tegenspraak net zo goed corrumpeert als die van Rutte en Hoekstra, wie durft dat bij de krant hardop te zeggen?

Beetje onderbouwing

Waarom zou je vermelden dat het aanscherpen van wetgeving tegen fraude (‘Fraudewet’) is aangenomen door een meerderheid van de Tweede Kamer met GroenLinks, D66, VVD, SGP, ChristenUnie, CDA en PVV? En dat behalve fraude met uitkeringen ook fraude door bedrijven met arbeidswetten en BTW strenger bestraft zou worden?

En dat de volgende Tweede Kamer de uitwerking van die wetgeving voor uitkeringsgerechtigden te gortig vond en deels heeft teruggedraaid? En daarbij: ‘Asscher onderstreept dat het doel van de wet niet verandert: fraudeurs aanpakken, zodat sociale voorzieningen terechtkomen bij mensen die ze het hardst nodig hebben.’

En een columnist heeft geen boodschap aan een aanpassing van de wet in 2017, waarbij onrechtvaardig boetebeleid voor uitkeringsgerechtigden is aangepast zodat boetes meer in overeenstemming zijn met de draagkracht en feitelijke overtredingen. Hebben columnisten of redacteuren van de Volkskrant tijd en zin om goed onderzoek naar handhaving te lezen? Of een recente brief van de Regering over fraude in de sociale zekerheid te analyseren voor lezers? Of goed te onderzoeken waartoe dat fraudejagen leidt, zoals bijvoorbeeld in januari 2021 1Vandaag poogde te doen?

Signalen afgeven

Zeven jaar geleden publiceerde ik voor de WRR over het Inlichtingenbureau, gehuisvest in één van de talloze een onooglijke kantoren in dit land, net buiten de binnenstad in Utrecht. Daar bedienen zo’n 75 keurige, kundige ambtenaren een machinerie die informatie combineert uit een veelheid van administraties met heel veel persoonsgegevens. Er is reden genoeg voor een kritische analyse van deze datafabriek, maar wel in context.

Het Ib produceert signalen over vermogen en inkomen die op gespannen voet kunnen staan met  het verstrekken van sociale uitkeringen. Afnemers zijn vooral uitkerende instanties zoals gemeenten, UWV, SVB en Duo. Belangrijkste doel is fraudebestrijding, maar de ‘inlichtingen’ worden ook gebruikt voor bijvoorbeeld armoedebestrijding en schuldhulpverlening. En recent nam het Ib en nieuw algoritme in bedrijf om kwetsbare jongeren te traceren.

Het Inlichtingenbureau voert wettelijke taken uit, dat wil zeggen taken die verantwoordelijke ministers door de Tweede Kamer loodsten, zoals bij voorbeeld Lodewijk Asscher. Het bureau is transparant over haar werk en wordt gecontroleerd door ministeries van Sociale Zaken en van Onderwijs en de Nederlandse gemeenten (VNG) en de Autoriteit Persoonsgegevens (AP). De beveiliging wordt apart gecontroleerd. Nu zijn SZW, OCW en gemeenten ook klanten van het Ib, dus is de vraag of die het Ib ook moeten controleren. En privacywaakhond AP is onder chef Wolfsen een chaotische, onderbezette club, die onvoldoende adequaat toezicht houdt.

Spuit Volkskrant

Wat is er mis met die zogenaamde ‘doorlichting’ van het Ib door de Volkskrant, behalve dat het oudbakken is? Wat punten op een rij

* ‘Een stichting die in opdracht van de overheid een burger tot op het bot doorlicht. Het koppelt onopgemerkt allerlei data van instanties.’

Burgers worden niet ‘tot op het bot’ doorgelicht, er komen signalen over vermogen en inkomen die  mogelijk niet te rijmen vallen met een behoefte aan een uitkering. Ambtenaren bij gemeenten en instanties vellen de oordelen en gemeenten zijn niet verplicht om gebruik te maken van het Ib, noch om signalen op te volgen.

* ‘Door steun te accepteren, lever je jezelf eigenlijk compleet over aan de overheid.’

Dit zeg Tijmen Wisman, actievoerder voor privacy. Ook als hypotheeknemer, belastingplichtige, genieter van toeslagen, verkeersdeelnemer, ondernemer, boer, docent en winkelier ben je voortdurend compleet onderworpen aan regels van de overheid, die ze soms zelfs handhaaft. Wat is proportioneel?

* ‘Daardoor mag de overheid een bijstandsgerechtigde volledig binnenstebuiten keren, zegt advocaat Stijn Engelen uit Venlo. Hij staat geregeld mensen met een uitkering bij. ‘Ze weten echt alles van je.’

De wetgever, gekozen door het volk, heeft dit bepaald, en weer bijgesteld (zie boven). Hoe frequent komen misgrepen voor en hoe frequent wordt gefraudeerd en in hoeverre zijn de signalen (dus) terecht?

* ‘Zo was het signaal in de ‘boodschappenzaak’ van de bijstandsmoeder uit de gemeente Wijdemeren…’

Het Ib meldde de boodschappen niet, maar auto’s. De gemeente Wijdemeren heeft de zaak onderzocht en bleef bij het besluit. Niet de signalen van het Ib vormen het probleem, maar de aanpak die daaruit volgt kan verkeerd uitpakken. En ga eens praten met de Divosa, de club van directeuren van de Sociale Dienst.

* ‘Zelf wil het bureau daarover geen uitleg geven. De afdeling voorlichting belt ondanks meerdere verzoeken nooit terug. Wel publiceert het Inlichtingenbureau elk jaar een zogeheten dienstencatalogus, waarin staat wat het allemaal doet en aan welke instanties het informatie levert’

Dit citaat geeft het best de luiheid en het opportunisme van de Volkskrant-journalisten van dit verhaal weer. Het Ib publiceert veel informatie, maar de besluitvorming ligt bij gemeenten en de Divosa weet alles van de uitvoering. Gemeenten gaan verschillend om met het uitwerken van signalen van het Ib die kunnen duiden op fraude. Hoe en waarom?

* ‘Het kijkt bijvoorbeeld of iemand met een bijstandsuitkering niet een te dure auto op zijn naam heeft staan. Of dat iemand met een uitkering samenwoont met iemand die genoeg verdient. Of dat er nog ergens vermogen aanwezig is, of dat iemand ergens anders geld vandaan krijgt.’

Een meerderheid van de Nederlanders wil dat, een meerderheid van het parlement ook. Het probleem wordt eenzijdig benaderd. De vraag is: hoe gaan we met uitkeringen om? Moet je op fraude controleren? Zo ja, kun je fraudeurs snappen en ‘onschuldige’ mensen met rust laten?;

* ‘Door de voortschrijdende technische mogelijkheden is het daarbij steeds makkelijker om uitkeringsgerechtigden in de gaten te houden. Het Inlichtingenbureau speelt hierin een grote rol.’

Het inlichtingenbureau voert al vele jaren een wettelijke taak naar behoren uit. Dat is de Volkskrant kennelijk nooit opgevallen en de krant probeert dat in te halen. Waar gaat het fout? Stoppen met digitaal controleren? Wat is het alternatief? Een basisinkomen?

* ‘Dat het bureau zo onbekend is, verbaast me wel, zegt Hugo de Vos.’

Hij zegt eigenlijk: dat de Volkskrant en veel andere media nooit onderzochten wat het Ib is en doet, en waarom, en hoe het zo gekomen is, en hoe wetgeving is aangepast. En geen rapporten en Kamerbrieven – en verslagen heeft gelezen.

* De Vos: ‘Bij wie moet je als burger dan zijn als je wilt weten wat ze precies over je hebben? En waar moet je aankloppen als er mogelijk fouten zijn gemaakt?’

Nu moeten burgers bij de partijen zijn die gegevens ontvangen van het Inlichtingenbureau. Dat wordt al veranderd per 1 juli. Het Ib wordt zelf verantwoordelijk voor de verwerking en de burgerrechten van de AVG (recht op inzage, correctie) zijn dan van toepassing.

* ‘Het inlichtingenbureau was ook de uitvoerder van het omstreden Systeem Risico Indicatie (SyRi)…’

Precies, maar de rechter vond dat de wetgeving te veel privacyrisico’s met zich meebracht. Het Ib trof geen blaam.

* Ad van Eldijk van de Stichting KDVP: ‘Het gaat dus eigenlijk ook helemaal niet om het Inlichtingenbureau. Die instantie is helemaal niet zo interessant, het is een uitvoerder. Het gaat om de wetgeving die dit allemaal mogelijk maakt.’

Dus toch. Maar welke wetgeving? Waarin deugt welke wet niet?

* Tijmen Wisman: ‘Volgens Tijmen Wisman is er een veel te brede bevoegdheid gecreëerd in de Participatiewet, een soort ongelimiteerde onderzoeksmogelijkheid.’

Dat is geen duiding, maar een insinuatie. Elke instantie die regels moet handhaven, mag onderzoek doen. Dat onderzoek is nooit ongelimiteerd. Gemeenten hebben de bevoegdheid om onderzoek te doen naar fraude en daarin signalen van het Inlichtingenbureau te gebruiken. De interpretatie van, en handelen naar die signalen blijkt per gemeente te verschillen. Niet de schuld van het Ib.

* Peter van Leeuwen van de Landelijke Cliëntenraad: ‘En als er dan een signaal is van het Inlichtingenbureau, een aanwijzing van fraude, stoppen ze meteen je uitkering. Ze keren de bewijslast om.’

Dat is het halve verhaal. Gemeenten moeten signalen onderzoeken. Als je dan in een auto rijdt die niet in overeenstemming is met een uitkering, moet je bewijzen dat je toch terecht de uitkering krijgt. Maar de vraag is wel: hoe zit het met de waarborgen? De Cliëntenraad heeft 10-punten plan voor de nieuwe regering om rechten van uitkeringsgerechtigden beter te borgen.

* ‘Schimmig’, zegt universitair docent bestuurskunde Gerrit Dijkstra van de Universiteit Leiden over het Ib en de manier waarop die tot signalen komt.

Ook weer een citaat zonder onderbouwing. Als een wetenschapper iets ‘schimmig’ vinden, waarom onderzoekt hij het dan niet? Het Ib bekijkt inkomen en vermogen en of een uitkering daarbij past. Wat gaat er mis? Wat moet er beter? Wat is wel en niet proportioneel?

* Jurist Marlies van Eck kent de theorie en de praktijk. Ze stelt de juiste kwestie: hoe kom je tot eerlijk fraudeonderzoek en in hoeverre kan dat transparant zijn?

Opdoeken of aanpassen?

We leven in een periode dat vrijwel iedereen overal gratis geld kan ophalen. Daardoor komt het beoordelen van uitkeringen in een ander daglicht te staan. Ofschoon gemeenten zorgen hebben over misbruik van de Tozo-regeling voor tijdelijke bijstand aan ondernemers, maar aan de andere kant ondernemers toch kapot gaan. Lodewijk Asscher vond: Fraudeurs aanpakken, zodat sociale voorzieningen terechtkomen bij mensen die ze het hardst nodig hebben. Hoe bepaald je dat? Wat is eerlijk?

Het Inlichtingenbureau is misschien wel een instantie die het best daarin kan helpen. Of juist niet, kunnen het beter opheffen en gemeenten weer naar eigen inzicht (en willekeur) fraude laten bestrijden.

Met tendentieuze artikelen kom je niet verder, integendeel. Ze voeden opportunisme in de politiek en uitvoering, iets wat media juist zo laken momenteel. In de huidige bestuurscultuur is alles en iedereen verdacht, behalve de journalistiek die een flinke bijdrage aan de problemen levert

Journalisten doorgronden hun bijdrage aan de mediacratie niet door gebrek aan (zelf)kritiek. Jesse Frederik schreef wel over de rol van journalisten, en ontving kritiek van Follow the Money, dat feiten onderzoekt. Zo’n debat is goed…