Sinds 2018 waren er nauwelijks nog nieuwe publicaties geweest en in maart 2019 werd zelfs besloten om het Snowden-archief van Glenn Greenwald te sluiten. Toch blijkt er nog het nodige te vertellen, want in september 2019 kwam Snowden zelf met  memoires onder de titel Permanent Record en in mei van dit jaar volgde Gellman. Hij had niet alleen toegang tot de geheime NSA-documenten, maar ook rechtstreeks contact met Snowden.

Betrouwbaarder dan Greenwald

Als doorgewinterd en gelauwerd journalist besteedt Gellman veel aandacht aan het journalistieke proces rondom de onthullingen en dat is ook meteen het meest meeslepende deel van zijn boek. Zo onthult hij dat niet Greenwald, maar hij degene was die Snowden uitkoos om de eerste onthullingen over de NSA te publiceren. Richting het grote publiek had Greenwald die rol direct naar zich toe getrokken en in zijn boek No Place To Hide uit 2014 beschreef hij zichzelf als de door Snowden uitverkoren journalist met wie hij al sinds eind januari 2013 in contact stond. Volgens Gellman was hun eerste inhoudelijke chatcontact echter pas op 27 mei dat jaar.

Gellman laat ook blijken dat hij het niet met al Greenwalds publicaties eens is, maar noemt daarbij geen concrete voorbeelden waardoor Greenwalds misslagen onbenoemd blijven. Is dat uit journalistieke collegialiteit of omdat het simpelweg te ver zou voeren? Wat ook meespeelt is dat een van de grootste missers betrekking had op Europa, waar Amerikaanse publicaties zelden of nooit aandacht aan besteden. Het ging hierbij om het ‘massaal afluisteren van Europese burgers’, wat Greenwald baseerde op een verkeerde interpretatie van de BoundlessInformant-grafieken, een kwestie die in Nederland bekend werd door de 1,8 miljoen metadata. (Zie eerste afbeelding rechts)

Onthulling Prism

Voor de liefhebbers van technische details zal Dark Mirror waarschijnlijk wat tegenvallen. Gellman gaat niet uitgebreid in op de verschillende systemen, methodes en programma's van de NSA, al geeft hij de hoofdlijnen goed weer. Hij bespreekt kort het roemruchte programma Prism en benadrukt dat dit geen massasurveillance is: het wordt namelijk ingezet om data van individuele buitenlandse doelen op te vragen bij concerns als Facebook, Google en Yahoo. Hoewel dit niet in detail aan extern toezicht onderworpen is, doen de NSA-analisten volgens Gellman hun werk zorgvuldig en naar eer en geweten.

Het artikel waarin Gellman Prism onthulde, bevatte de spraakmakende claim dat de NSA ‘direct access’ tot de servers van de internetgiganten had, maar al op de avond na publicatie werd hem duidelijk dat dit genuanceerder lag. Achteraf is hij dan ook niet erg blij met het betreffende stuk. Wat in het boek niet met zoveel woorden naar voren komt is dat ook Snowden hem kennelijk niet voldoende over Prism geïnformeerd had, waardoor hij alles zelf hadden moeten zien te destilleren uit de vaak zeer moeilijk te doorgronden NSA-documenten. Snowden hield overigens wel vast aan de ‘directe toegang’ door NSA tot bedrijfsbestanden: een van beiden heeft het mis, werd destijds al vastgesteld. Al lag het nogal complex met de overdracht van data door de bedrijven aan de NSA, zoals meer interpretaties mogelijk waren. (Zie tweede afbeelding rechts)

Bijvangst

Hoewel Prism op zichzelf dus geen massasurveillance bleek te zijn, was dit programma wel op een andere manier problematisch: het levert namelijk zeer veel bijvangst op. Dit werd duidelijk uit een dataset van zo'n 160.000 internetconversaties die via Prism vergaard waren en waar Snowden in zijn laatste functie bij de NSA op gestuit was. Hij gaf ze aan Gellman en na een maandenlange analyse bij The Washington Post bleek dat zeker 9 van de 10 accounts in deze dataset niet aan legitieme doelwitten van de NSA, maar aan niet-betrokken derden toebehoorden.

Wanneer het daarbij gaat om Amerikanen, waarover de NSA geen informatie mag verzamelen, dan wordt dat opgelost door middel van ‘minimization’, dat wil zeggen dat in inlichtingenrapporten de namen van Amerikanen geanonimiseerd worden. Gellman realiseert zich dat zulke bijvangst technisch gezien moeilijk te voorkomen is, en dat de NSA deze data niet vernietigt vanuit het je-kan-nooit-weten principe. In gesprekken daarover met kopstukken van de Amerikaanse inlichtingendiensten hoopt Gellman op meer concrete privacywaarborgen, maar krijgt hij alleen verzekerd dat de NSA simpelweg niet in de gesprekken van gewone burgers geïnteresseerd is.

Als Gellman aan James Clapper en andere voormalige topfunctionarissen vraagt of de verkiezing van Donald Trump tot president niet aantoont dat de systemen van de NSA de mogelijkheid tot een ‘turnkey tiranny’ zijn, moeten ze toegeven dat het hele systeem uiteindelijk afhangt van hoe sterk individuele medewerkers in hun schoenen staan. Inmiddels kunnen we terugkijken op vier jaar Trump en blijkt dat NSA, CIA en FBI voor hem eerder tegenstanders dan instrumenten waren en dat hij vooral misbruik maakte van het Department of Justice en het Department of Homeland Security.

Metadata in bulk?

Een van Gellmans belangrijkste onthullingen was dat de NSA niet alleen ‘openlijk’ via PRISM data bij internetbedrijven opvraagt, maar samen met het Britse GCHQ ook ‘stiekem’ de interne verbindingen tussen datacenters van Google, Yahoo en mogelijk ook Microsoft aftapte - tot woede van deze bedrijven toen dit uitkwam. De reden voor deze operatie was nooit echt duidelijk en Snowden speculeerde dat de NSA het eenvoudigweg deed omdat ze het konden. Maar Gellman vermoedt in zijn boek dat het mogelijk ging om het in bulk verzamelen van internetmetadata, wat immers via Prism niet mogelijk is. (Zie derde afbeelding rechts en boven)

Gellman komt in Dark Mirror ook met nieuwe informatie over het meest omstreden NSA-programma in de VS, namelijk het in bulk verzamelen van de metadata van binnenlands Amerikaans telefoonverkeer. Hij vertelt dat deze metadata terechtkwamen in een systeem genaamd Mainway, wat volgens hem niet een normale database is, maar ‘a live, ever-updating social graph of the United States’. Hier lijkt Gellman echter teveel beïnvloed door de Orwelliaanse beweringen van de eerdere NSA-klokkenluider Bill Binney en zich te weinig in de beschikbare informatie verdiept te hebben.

Een gedeclassificeerd NSA-document zegt namelijk duidelijk dat Mainway ‘only contains summaries of one-hop chains (i.e. selector 1 was in contact with selector 2 - N times within a specific timeframe)’. Dus in plaats van dat Mainway alle contacten tussen iedereen bijhoudt, zoals Gellman meent, ging het in werkelijkheid alleen om een enorme collectie van nummerparen. Pas wanneer analisten er contact-chaining (tot maximaal drie ‘hops’) op toepasten, werd een zeer klein aantal van die nummerparen tot een netwerk van relevante verbindingen samengevoegd.

Snowden overdreef bewust

In Dark Mirror beschrijft Gellman ook de gesprekken die hij, via versleutelde chatkanalen en tijdens twee ontmoetingen in Moskou, met Snowden persoonlijk had. Snowden bleek daarbij onverwacht nukkig wanneer Gellman hem kritische vragen over de beweringen en feiten stelde. Die weerde Snowden vaak af met de bewering dat beantwoording alleen de FBI in de kaart zou spelen.

Wat vragen oproept over zijn beweringen. Dit sluit aan bij wat al uit Snowdens boek Permanent Record naar voren kwam: dat hij geen juridisch geldige reden had voor zijn grootschalige datadiefstal, maar louter een vermoeden van binnenlandse massasurveillance in de VS door de NSA.

Beweringen van Snowden bleken meer dan eens overdreven en Gellman schrijft door hem te zijn misleid. De onvermijdelijke subjectiviteit en een overschatting van zijn eigen inzicht waren volgens Gellman bewuste strategie van Snowden: met overdrijving en speculatie hoopte hij dat de Amerikaanse overheid dan met de juiste informatie naar buiten zou komen.

Snowden verdedigde dit door te zeggen dat er vanuit de inlichtingendiensten zoveel onwaarheden verteld worden dat je alleen ‘in het midden uitkomt’ als je zelf het andere uiterste opzoekt. Eenzelfde instrumentalistische omgang met de waarheid zien we bij Glenn Greenwald, maar Gellman wijst deze werkwijze af omdat zijn artikelen ongeloofwaardig zouden worden. De praktijk heeft echter laten zien dat mediamissers zelden rechtgezet werden en de meeste mensen vooral de uitersten van Snowden en Greenwald onthouden hebben. Ook in Nederland galmen de woorden van Snowden na als de onomstotelijke waarheid over de NSA als de grote digitale boeman.

Conclusie: meer goed dan kwaad

Is Snowden een held of een verrader? Gellman vindt deze onvermijdelijke vraag te ongenuanceerd. Of Snowden een klokkenluider is doet hij, veelzeggend, evenmin een uitspraak. Voor de beschuldiging dat Snowden een Russische agent zou zijn heeft hij in elk geval geen enkele indicatie gevonden: ‘He had been no one's agent but his own.’

Uiteindelijk lijkt de meest toepasselijke duiding van Snowden degene die oud-FBI-directeur James Comey in het boek geeft: ‘He viewed himself as a white knight, that he was going to address abuses that he perceived.’

Los van zijn beweegredenen heeft Snowden er ontegenzeggelijk voor gezorgd dat we nu veel meer weten over de werkwijze van de NSA en haar Five Eyes-partners. Gellman vindt dan ook dat Snowden aanzienlijk meer goed dan kwaad gedaan heeft, al is hij zich er ook van bewust dat met de onthullingen schade aan legitieme NSA-operaties is toegebracht. Dat Snowden dat stug blijft ontkennen vindt Gellman niet erg geloofwaardig, aangezien ook dergelijke schade onder strikte geheimhouding valt.

Al met al is Dark Mirror een belangrijk boek dat veel eerder had moeten verschijnen. Waar Snowden en Greenwald vaak simpelweg doen voorkomen alsof de NSA de hele wereldbevolking wil afluisteren, laat Gellman zien dat de problematische aspecten van deze dienst in werkelijkheid heel wat beperkter van aard en tegelijk een stuk gecompliceerder zijn.