De vrijheid van meningsuiting verkwanseld

Voor het uiten van die vrije mening kreeg Dommering gisteren het podium in De Rode Hoed. Ter promotie van zijn schitterende nieuwe boek Het verschil van mening. In het discussieforum promootte José van Dijck, president van de KNAW, haar aankomende nieuwe boek alvast flink. Deze marketing opende een nieuwe reeks ‘Een vorm van beschaving’ van De Rode Hoed.

Leek het of Egbert Dommering zijn nadagen bestemde voor ondermeer zijn kunstblog, heeft hij in stilte jarenlang zijn magnum opus geschreven over de vrijheid van meningsuiting. Met als veelzeggende ondertitel ‘Geschiedenis van een verkeerd begrepen idee’. De jurist biedt een ideeëngeschiedenis van vrijheden, met de nadruk op de vrije mening: van Galileï, Voltaire, de Franse Revolutie tot het populisme.

Weinigen in Nederland kunnen zo exact de premises van de vrijheid van meningsuiting over het voetlicht brengen als Egbert Dommering, zoals in zijn inleiding gisteren met als fraai historisch als begin:

 ‘De mensen in dit land hebben genoeg van experts’, verklaarde Michael Gove op enig moment tijdens de Brexitcampagne op Sky News…Dit ‘weg met de experts’ verdient bijzondere aandacht omdat het de tweespalt vertegenwoordigt in de democratie en de politieke vrijheid van meningsuiting: is de democratie en het openbare debat een uiting van de volkswil of is het een op gelijke voet toegankelijk redelijk en vrij debat op basis van feiten om tot de juiste beslissing te komen? Of om het gewichtiger te zeggen: is de democratie participatie of deliberatie?

De volkswil heeft geen experts en argumenten pro en contra nodig: zij ís de waarheid en het gaat er slechts om de juiste methode te vinden om die vast te stellen. Zij is de ‘volonté genéral’ bij Rousseau die in zijn verhandeling over de wetenschappelijke academie ook de experts aanviel, omdat die geen ‘natuurlijke’ waarheden produceren.

In het spectrum van vandaag vertolken de populisten deze richting en daarom zijn ze liefhebbers van opiniepeilingen en referenda, maar bovenal tegen de experts, de gediplomeerde doctorandussen die het ‘nepparlement’ bevolken niet om het volk te vertegenwoordigen maar om het te verraden. De tweespalt is ouder dan Rousseau; wij vinden haar al in de analyses van Thucydides van de redevoeringen die in de Atheense volksvergadering werden gehouden over vragen van oorlog en vrede.’

Daar ging het ook om de retorische misleiding van het volk en het verdacht maken van het weloverwogen advies. Een redenaar wijst op het gevaar van het diskwalificeren van deskundigen. Thucydides citeert hem: ‘Het eenvoudige goede advies is daarom niet minder verdacht geworden dan het slechte; en de voorstander van monsterlijke maatregelen hoeft niet vaker zijn toevlucht tot bedrog te nemen dan de beste raadgever tot de leugen om geloofwaardig te blijven.’

Non en boerkini

Het vrije debat is met de Verlichting bevochten op de religieuze macht: tegenover de christelijke waarheid kwam de natuurwetenschap. Twee sferen van vrijheid waren het gevolg: die van godsdienst en van meningsuiting. Spanning en conflicten bleven er altijd, van Spinoza tot Vaticaan en van kalifaat tot boerkini. Dommering:

‘En hoewel een non in een lichtblauwe zomerhabijt op de Europese stranden nooit een vlieg kwaad heeft gedaan wordt het dragen van de boerkini door moslimvrouwen op het Europese strand verboden. De boerka en de boerkini voldoen aan een negatief cultureel stereotype, hoewel de vrouwen vijftig jaar geleden zonder hoofddoek en armenbedekkende kleding de katholieke kerk niet in kwamen.

Afgezien van alle postkoloniale en post WO I dimensies van de oorlog in het Midden-Oosten is het een ware godsdienstoorlog omdat zij gaat over de strijd tussen verschillende culturele stereotypen. De cartoonrellen en de aanslag op Charlie Hebdo moeten we in dat perspectief plaatsen: jij besmeurt mijn afgodsbeeld, dan maak ik jouw afgodsbeeld kapot.’

Teloorgang van pers

Later ontstond de pers voor de voeding van het praktische openbare debat met waarheidsvinding; de ‘vierde macht’ in het staatsbestel. En het is zeer de vraag of die waarheidsfunctie de massa op juiste wijze voedde en voedt. Dommering is daar ironisch en ook cynisch over:

‘Tarde kenmerkte de massa door een ‘onbegrensde intolerantie, een bespottelijke eigendunk, een ziekelijke lichtgeraaktheid, een brooddronken gevoel van onverantwoordelijkheid gevoed door de illusie van almacht, en het totale verlies van maatgevoel’. De reïncarnaties van dit type komen we dagelijks op internet tegen. De nationale zwemkoningin Ranomi heeft in het openbaar excuus moeten maken dat zij om vier ‘s nachts het in Nederland daarvoor speciaal uit bed gestapte publiek niet op een gouden medaille heeft getrakteerd. Daar had het wakkere publiek namelijk recht op.’

Internet en populisme

Immers, nu hebben we internet, het ‘mare liberum’ voor het debat. Dommering is er negatief over. Samengevat: voorheen betaalden mensen hun pers voor de ‘kostbare redactionele waarheidsfunctie’, maar verkrijgen nu online informatie betaald met geïndividualiseerde reclame van Facebook en Google:

‘Het hoofddoel van deze platforms is niet om nieuws te verspreiden om de waarheid te dienen, maar om zoveel mogelijk geld te verdienen…de balans op internet slaat door richting participatie ten nadele van de deliberatie. De commerciële grootmachten hebben de burgerlijke openbaarheid in bezit genomen.’

Dit gaat gepaard met populisme - dat Dommering de komende decennia nog ziet groeien - en ook verlies van privéleven, roof van persoonsgegevens door zowel commercie als overheden. Burgerlijke vrijheden staan op de tocht, populisme bedreigt de regeerbaarheid van complexe samenlevingen en nationalisme de verhouding tussen volkeren die worden geconfronteerd met een ‘godsdienstige beschavingsoorlog’.

Daarin is internet een instrument van sociale en commerciële beheersing en ook politieke controle, ‘een speurhond naar gedachten en gedragingen van personen, waarbij burgerlijke vrijheden moeiteloos worden opgeofferd'.

Amsterdams debat

Deze schitterende stellingname van Dommering ontmoette in het debat erna te weinig weerwoord. Zoals gebruikelijk in het dorp Amsterdam waar het debat in een kring van bekenden plaatsgrijpt zonder al te veel tegenspraak. Terwijl De Rode Hoed bij dit debat voornamelijk bevolkt werd door mensen die des morgens de Volkskrant van de mat halen en/of des avonds het NRC Handelsblad.

Dommering en Van Dijck zoeken de oplossing in de terugkeer naar de gecontroleerde informatievoorziening waartoe platforms verplicht zouden moeten worden en in moeten investeren.

Nu ging Facebook recent al over tot selectie van artikelen en benadeelde het kamp-Trump, wat tot scherpe protesten leidde. Nu heeft ook Google besloten om nieuwsvoorziening in te zetten voor een ideëel doel: het dwarsbomen van IS-recrutering. Twitter paste al eigenhandig een vorm van selectie c.q. censuur toe. Was dat de bedoeling van de hoogleraren? Zo niet, wat moeten de platforms dan doen in de informatievoorziening?

Voor hen zijn de nuances van informatievoorziening en debat via internet nauwelijks relevant, evenmin als bijvoorbeeld de overgang van jongeren van Facebook naar Snapchat.

Maar wel voor Sarah de Lange, docent politieke wetenschappen aan de Universiteit van Amsterdam. Zij zette gedurende het debat gisteren helder enkele nuances uiteen. Zo beweegt zich tussen pers en het online debat een verraderlijke ‘derde stroming’ van websites die de suggestie bieden van objectieve informatievoorziening. Maar ondertussen sturen ze het debat in een door hen gewenste richting met selectie van louter informatie die hun opvatting weerspiegelt. Deze vermomde leugenachtigheid stuurde de Brexit en doet extreemrechtse websites groeien.

Dat is, zo weet hoogleraar informatierecht Nico van Eijk, niet enkel een online probleem, of louter ter rechterzijde aan de gang. Polarisatie en populisme vormen een maatschappelijk en historisch terugkerend fenomeen. Neem Amerikaanse tv-zenders als MSNBC en Fox die momenteel onverkort hun eigen presidentskandidaat steunen, aldus Van Eijk.

De Lange beaamt dit: de volkspop keert terug in traditionele media en bepaalt meer en meer hun agenda. Ondertussen kunnen ze niet voorkomen dat het geloof in kennis en autoriteit afkalft. Traditionele media zijn hoe dan ook verdacht, ook al scheiden ze kaf en koren.

Dat Van Dijck dweepte met De Correspondent werd door De Lange afgestraft: ‘Dat is ook een initiatief voor ons soort mensen. Het bereikt de elite. Burgers blijven sceptisch over alle informatie uit traditionele media.’

Dat zal helaas ook gelden voor het boek van Dommering dat gisteravond in De Rode Hoed even uitverkocht raakte. De auteur hoopt zijn bijdrage te leveren aan een terugkeer naar een vruchtbaarder openbaar debat, door de mensheid te wijzen op de wortels van de vrijheid van meningsuiting en hoe we haar in de loop er eeuwen steeds hebben moeten bevechten.

Het vrije debat, meent Dommering, was niet op de eerste plaats het recht op belediging, maar het recht op argumentatie om de maatschappij vooruit te helpen. ‘Zodat we niet langer de paus hoefde te volgen met zijn opvatting dat de zon om de aarde draait’.

(De populist: ‘Dat is ook maar een mening’. ;-)