Data-determinisme heet dat. Jouw gegevens in de computer bepalen hoe overheden, banken en verzekeraars je beschouwen. Het kan levens van individuen kapotmaken. Een paar voorbeelden:

De ruzie van een broer en zus kwam tot een dieptepunt toen de vader overleed, en de erfenis ter sprake kwam. De broer, een arts, registreerde in systemen dat zijn zus geestelijk niet in orde was. Toen de vrouw de politie om hulp vroeg, geloofden de agenten het systeem en haar niet.  De computerwerkelijkheid domineert.

Een Amsterdamse activist die kritisch was op oud-burgemeester Van der Laan is, ingegeven door de burgemeester, door ambtenaren geregistreerd als radicaal en staatsgevaarlijk. De man werd gevolgd en kreeg last bij contacten met overheden.

Of neem de Surinaamse ondernemer die tussen 1994 en 2002 in de politiesystemen geregistreerd stond als een vuurwapengevaarlijke gek. Hierdoor werd hij steeds overmeesterd door de Koninklijke Marechaussee op Schiphol en kreeg huiszoekingen. Door de stress verloor hij zijn baan, zijn huwelijk en contact met zijn kinderen. De Nationale Ombudsman greep in, zelf werd hij nooit geloofd. 

Een man uit Amsterdam Nieuw-West werd verward met een vermoedelijke Duitse terrorist in een Europees datasysteem, en de ondervragingen op luchthavens ontnamen hem en z’n gezin de lust om te vliegen. Uiteindelijk heb ik met de bereidwillige leiding van de Marechaussee een oplossing gevonden. Waar een wil is, is een weg. Er is namelijk altijd een oplossing.

Dan zijn er de collectieve schandalen: kapotgemaakt worden door ICT, zoals honderden Britse postambtenaren die in de gevangenis belandden omdat het systeem van het Japanse Fujitsu hen als fraudeurs bestempelde. Nederlandse MBO-studenten en toeslagenmoeders van kleur kunnen erover meepraten, getroffen zijn getroffen door overheidsmisdaad met digitale hulp.

Waar zijn de schuldigen?

Dit zijn schandalen waar letterlijk iedereen mee lijkt weg te komen, anoniem verborgen achter een computersysteem, of openlijk. De premier krijgt een mooie baan bij de NAVO; vriendelijk lachend steekt hij een middelvinger op tegen vele hardwerkende Nederlanders die slachtoffer zijn geworden van deze blamage.

Een topambtenaar van het ministerie van Justitie verkondigde hoe belangrijk het waarborgen van de rechtsstaat is. Maar binnenshuis gaf hij opdracht tot het volgen van mensen via digitale nepaccounts en van moskeegangers.

Kijkend door de professionele veiligheidsbril, gaan politici, ambtenaren en rechters mensen gemakkelijker zien als risico. Ze gaan hen wantrouwen, profileren en stereotyperen, veelal zonder zich van de kwade gevolgen bewust te zijn. Persoonlijke schade die ze aanrichten valt hun meestal niet eens op, ‘collatoral damage’ als prijs voor een schijnbaar veilige samenleving. 

‘Houd-ze-in-de-gaten-lijsten’ zoals de Top-600 en de Top-400 van zogenaamde Amsterdamse veiligheidsprojecten; of de politie en de minister van Justitie die serieus overwegen om gezichtsherkenning overal op straat in te zetten. Iets waar de interne toezichthouder bij de politie zwaar op tegen was. 

Ondertussen gaan voor jongeren kansen naar de knoppen door vage politieregistraties die aldoor terugkeren waardoor ze geen VOG en baan krijgen. Waarna ze uiteindelijk toch maar zwichten voor het criminele circuit.

Technologie lijkt neutraal, maar in de handen van mensen zonder empathie en rechtsgevoel is ze gevaarlijk. We zien dat wel in autocratische regimes, maar het valt minder op binnen onze democratieën.

Sluipende mentale veranderingen

Het gaat niet enkel om digitale schandalen, maar ook om ons dagelijks leven: slachtoffer worden van sexting, digitale pesterijen, digitale fraude, waarbij de politie zegt dat aangifte geen zin heeft.

Ouders laten kinderen op hun telefoon of tablet spelen; device comforting in plaats van menselijke aandacht om emotioneel en sociaal gezond op te groeien. De gevolgen zien we om ons heen en bij de wachtlijsten bij de GGZ en Jeugdzorg. Of ‘gewoon’ afname van lees- en sociale vaardigheden, want voortdurende digitale afleiding nekt de concentratie en vermogen om fysieke contacten te onderhouden.

Voor antwoorden op levensvragen gaan we te rade bij Google, Siri en ChatGPT. En op sociale media waar argwanende landgenoten elkaar angst, wantrouwen en harde veroordelingen doorgeven, met als gevolg: miskenning het belang van inentingen of internationale samenwerking, omdat digitalisering debiliserend kan werken. Uiteindelijk staan de open samenleving en democratische rechtsstaat op het spel.

Minder controle, beter onderwijs

Naast de duistere gevolgen biedt digitalisering gelukkig zonnige kanten. Zo belt de bank je bij het ontdekken van ongebruikelijke activiteiten. WhatsApp biedt 24/7 contact met instantie (al snak je soms naar een mens aan de lijn). Dating-apps leiden soms tot langdurig geluk, beeldbellen verbetert sociale contacten met dierbaren op grote afstand.

De overheid wordt gevraagd om digitale geletterdheid en kritisch denkvermogen via onderwijs te herstellen; en te voorkomen dat mensen digitaal verslaafd raken als ‘gebruiker’ van allerlei sociale media. Hier treedt een paradox op met diezelfde overheid die mensen zelf wantrouwt met digitale middelen. Het beste medicijn is volgens mij niet meer controle, maar beter onderwijs en maatschappelijk ondersteunde digitale verkeersregels.

Minder centrale machtsvorming  

Problemen voor de grondrechten, vrijheden en waardigheid van mensen ontstaan vooral bij centralisatie van macht, en bijbehorende efficiencyslagen met digitalisering: bij de megabedrijven als Google, Meta en Amazon, de zogenaamde digitale slavenhouders; en bij overheden en uitvoeringsdiensten - zoals de Belastingdienst en UWV -, de digitale koningshuizen en ambtelijke hofhouding.

Zoals bij een democratie vanouds de scheiding der machten geldt, en machtsregulering plaatsvindt met beperking van concentratie, zo moeten deze digitale machtsvorming worden beteugeld. Velen bepleiten de ‘menselijke maat’, en terecht.

Als een ANWB belangen behartigen

Zo rijd ik dagelijks in mijn zogenoemde Ombulance door de straten van de Amsterdamse metropool, op zoek naar klachten en signalen van bewoners. Dan hoor ik verhalen van bijvoorbeeld gehandicapten en mantelzorgers die vele digitale formulieren moeten invullen. Of gewone burgers voor bouwvergunningen, hulp in het huishouden, uitkering of toeslag.

De overheid is in korte tijd gedigitaliseerd en burgers hebben zich aan te passen aan de ‘digitale tools’ en voelen zich op afstand gezet. Overheden en bedrijven dragen hun werk over aan burgers. De computer neemt contacten over van baliemedewerkers. 

 Eigenlijk moet het Digital Rights House een soort ANWB voor de digitale snelweg worden; met een noodnummer bij pech, met leden die zich bekommeren om in digitale infrastructuur, problemen agendeert en ‘veilig rijden’ bevordert. Als we met elkaar openhartig en vrijmoedig problemen en uitdagingen bespreken, dan kunnen we ook samenwerken aan oplossingen die nodig zijn. Een paar concrete voorstellen tot slot:

• Ontwikkel het recht voor elke bewoner op een menselijk gezicht als ze vastlopen in de gemeentelijke dienstverlening. 
• Zorg ervoor dat bewoners een noodnummer kunnen bellen als ze digitaal vastlopen en/of digitaal bureaucratisch leed kunnen melden. 
• Zet in wijken in Nederlandse gemeenten een digitale dokter neer, bijvoorbeeld bij een buurtteam, bibliotheek of desnoods in zorgcentra. Die helpt met je overheidscontacten op allerhande gebied. 
• Ga als kinderraad of jongerenraad aan de slag met digitale geletterdheid op scholen, en neem als jonge generatie het heft in eigen handen. 
• Ga als Digital Rights House de samenwerking aan met alle ombudsmannen die mondiaal actief zijn. Door samenwerking maken we zowel fysiek als digitaal een mooie wereld met elkaar. 

*) Dit is een bewerking door de redactie van Netkwesties van de eerste Digital Rights House Lecture, uitgesproken door Munish Ramlal. Hij is Ombudsman van de Metropoolregio Amsterdam. De lezing is te zien en horen op Vimeo. Zie ook Digital Rights Day.