In januari 2023 kondigde Wikimedia, de organisatie die Wikipedia onderhoudt, de eerste grote verandering van de vormgeving sinds 15 jaar aan, gericht op toegankelijker en beter gebruik van de site. Onder meer de inhoudsopgaves, navigatie, het zoeken/vinden en het schakelen tussen talen ondergingen een flinke verbetering.

Wikipedia telt sites in 318 talen – behalve het Nederlands ook in het Fries - die een voor een overstapten op de nieuwe vormgeving. Nationale Wikimedia stichtingen onderhouden de sites, zoals Wikimedia Nederland dat draait op enkele betaalde en verder voornamelijk buitengewoon toegewijde vrijwilligers.

De wereldwijd gewaardeerde sites hebben we vooral te danken aan (witte) mannen, daar komt  enige verandering in, maar te weinig. Te weinig vrouwen doen mee, om verschillende redenen, onder meer de sfeer van confrontaties, om niet te zeggen conflicten over de juistheid van de inhoud. Deze eenzijdigheid heeft gevolgen voor de inhoud, waar vooral in dit tijdsgewricht van nadruk op groepsidentiteit kritiek op is. Wel is de gemiddelde leeftijd van de schrijvers jong: 26 jaar, veelal afgestudeerden c.q. gepromoveerden. Er zijn 1,3 miljoen geregistreerde makers, maar het overgrote deel van de artikelen wordt door een kleine groep geschreven.

Eigenwijzianen

Wikipedianen zijn doorgaans ook intelligente experts, niet zelden betweters, hoe bescheiden ook ze hun noeste arbeid op zolderkamers verrichten. Dat maakt het verre van eenvoudig om veranderingen door te voeren, want Wikipedia kent een min of meer democratische structuur.

Meer dan 30 verschillende vrijwilligersgroepen van over de hele wereld, variërend van India en Indonesië tot Ghana en Argentinië, waren betrokken bij het concept, de productontwikkeling, het testen en de uitrol. Ze voeden het professionele team van zo’n tien personen. De verbeteringen werden getoetst door wereldwijde onderzoek en feedback van gebruikers. Dit samenwerkingsmodel is uniek voor Wikimedia-projecten, maar ook heel lastig.

Dat maakte Alex Hollender, chef-ontwerper van Wikipedia, recent afdoende duidelijk tijdens de eDay 2023 van vaktitel Emerce, die meer dan 1.000 bezoekers naar Amsterdam-Noord trok. Wikipedia hanteert een aantal specifieke principes om recht te doen aan de principes van de gemeenschap en uiteindelijk toch tot resultaat te komen.

Hollender had in zijn twaalfjarige loopbaan bij Wikipedia geen veranderingen in het ontwerp meegemaakt. (Wat de vraag opwerpt of hij al die tijd uit het raam zat te staren.)

Conversatie respecteren

Ook de sociaal-technische omgeving van de website en software zijn ondergeschikt zijn aan de wensen en communicatie van de gemeenschap van bijdragende schrijvers. Overleg, niet zelden fel, vormt de basis. Hollender: “Het is een misverstand dat er sprake is van miscommunicatie die je even kunt oplossen. Je moet als professioneel vormgever waarderen dat er geen debat van snelle meningen plaatsgrijpt maar diepgaande conversatie. Bij deze majeure veranderingen van de vormgeving waren aanvankelijk zo’n 1.000 personen betrokken, dus het is wel een uitdaging om een hoge kwaliteit conversatie te onderhouden.”

De communicatie verliep grotendeels via het interne forum van Phabricator, waarvan de discussies van de grote lijn van de wijzigingen en het prototype openbaar zijn. Hollender en zijn team waren uiterst voorzichtig: “We waren gevoelig voor het risico dat we het deel van de gemeenschap dat een buitengewone invloed heeft op onze beslissingen, voor het hoofd zouden stoten. Onze angst was dat ze zouden proberen het project stil te leggen, wat in het verleden is gebeurd met andere projecten.

Zo hebben we bijvoorbeeld geen grotere lettergrootte opgenomen in de eerste versie van de nieuwe interface, ook al waren wij - en veel leden van de gemeenschap - ervan overtuigd dat het een aanzienlijke verbetering zou zijn. Uit eerdere projecten weten we dat typografie een gevoelig onderwerp is.”

Andere inhoudsopgave

Het ontwikkelen naar een ultieme ‘lees- en bewerkingservaring’ voor Wikipedia is een risicovol proces in een omgeving waar iedereen al jaren zo gewend is aan het bestaande ontwerp en die status quo liever handhaaft. Hollender: “Bijvoorbeeld het verplaatsen van de inhoudsopgave van inline onder de hoofdsectie naar een zijbalk was een enorme verschuiving waar veel ervaren gebruikers niet overheen konden komen. Voor hen was dit in strijd met de platonische schoonheid van een Wikipedia-artikel of zoiets. Alsof, als de inhoudsopgave niet inline stond, het artikel geen Wikipedia-artikel was.”

Via converseren en alsmaar argumenteren moesten deze tegenstanders over de streep worden getrokken, wat uiteindelijk ook gebeurd is, op grond van harde bewijzen uit tests en de functionele rechtvaardiging. Zo werd de inhoudsopgave als zijbalk definitief.

Stemmen werkte niet

De deelnemers willen graag meepraten over alle mogelijkheden, dus per onderdeel staan er wel tien tot vijftien prototypes ter discussie. Hollender: “Bij een normaal techbedrijf ben je voortdurend mogelijkheden bij je publiek aan het testen, vaak met A/B testen. Hier bepaalde het interne gesprek binnen Wikipedia weer de uitkomst van het ontwerp. Uiteindelijk hebben we gestemd.”

Er waren 576 Wikipedianen met interesse, waarvan er 380 hun stem uitbrachten, met als uitslag:

159 tegen
148 voor
70 geen voorkeur

Conclusie: voortaan anders

Hollender is niet heel tevreden met de werkwijze: “Dit bleek een onjuiste manier om tot een keuze voor het ontwerp te komen, want er is te veel angst voor verandering, die ons werk overheerst. Bij een analyse van de discussie bleken maar vijftig mensen echt bijgedragen te hebben, dus veel tegenstemmers waren geen echte participanten. Deze methode werkt dus niet voor de toekomst.”

Hij wil de cultuur van Wikpedia met de noodzaak voor brede consensus blijven respecteren, maar veranderingen toch frequenter en sneller kunnen doorvoeren: “De content is zondermeer het belangrijkste, maar die moet zo goed mogelijk bij gebruikers op het scherm komen. Je moet als ontwerper out of the box kunnen denken en creatief handelen. Niet iedereen heeft overal verstand van en toch moet je vanuit de principes van Wikipedia organisch veranderingen kunnen doorvoeren. Dat is een grote uitdaging.”

Er staan nog wat veranderingen op stapel. Hollender verhaalt van het bijna drie jaar durende Wikipedia-project op zijn homepage met verwijzingen naar interviews bij Slate, TechCrunch en Smashing Magazine.