In het opiniestuk  ‘Vernietiging bestanden AIVD en MIVD schaadt veiligheid en motivatie staatshackers’ neemt oud-AIVD’er Hugo Vijver het op voor zijn voormalige werkgever. De AIVD is namelijk kortgeleden door de toezichthouder, de CTIVD, op de vingers getikt.

In strijd met de wet bleek de inlichtingendienst grote hoeveelheden gegevens te bewaren over mensen die geen onderwerp zijn van onderzoek, of dat ooit zullen worden. En dat mag niet. De geheime dienst mag weliswaar inbreuk maken op het privéleven van mensen, maar ze moet dat wel zoveel mogelijk beperken. Dat deed ze niet. Naar aanleiding van een klacht van Bits of Freedom oordeelde de toezichthouder dat de gegevens alsnog moeten worden vernietigd.

Onbehoorlijke ontduiking regels

Vijver vindt het absurd. Het operationele belang van de gegevens in kwestie is volgens hem ‘boven alle twijfel verheven’. Zoveel leerde hij, als we het goed begrijpen, van een ‘terneergeslagen’ AIVD’er in de wandelgangen van een congres.

Laten we de feiten voorop blijven stellen. De toezichthouder heeft in haar onderzoek getoetst op rechtmatigheid en behoorlijkheid. Ofwel: houdt de AIVD zich aan de wet en is haar handelen behoorlijk? Dat levert een completer plaatje op dan wanneer je alleen zou kijken naar naleving van de regels. Rigide handelen naar de letter van de wet kan behoorlijk oneerlijke gevolgen hebben voor burgers. En andersom is soms wat meer coulance vanuit de overheid richting de burger nodig om een rechtvaardige samenleving te garanderen.

Enfin. Na maandenlang onderzoek, gesprekken met de AIVD en volledige inzage in haar systemen, kwam de CTIVD tot de conclusie dat de dienst zowel onrechtmatig als onbehoorlijk had gehandeld. Dat eerste was geen verrassing; het tweede wel. Niet alleen was de AIVD in het bezit van gegevens die ze niet hoorde te hebben, maar ze kon ook het operationele belang om die gegevens te bewaren niet onderbouwen. Maandenlang niet.

Macht en tegenmacht

Het beeld dat Vijver schetst, namelijk van een toezichthouder die zich blindstaart op de wet en de AIVD afrekent op een juridisch euvel, klopt dus niet. Maar de opiniemaker maakt het nog veel bonter. De toezichthouder ligt niet alleen dwars, maar vormt, zo schrijft hij, zelfs een gevaar voor de nationale veiligheid. Pardon? Eén van de pijlers van de vrije samenleving is dat de overheid zich laat bevragen, bijsturen en zelfs bestraffen. Daaraan verleent zij haar legitimiteit. Macht en tegenmacht moeten daarvoor in balans zijn.

Nergens gaat dat meer op dan in relatie tot het werk van de geheime diensten. Het is, door de aard van het staatsgeheime werk, voor journalisten en burgers haast onmogelijk om het handelen van de geheime diensten te bevragen. De controlerende taak ligt bijna uitsluitend bij de toezichthouder.

Op haar schouders rust niet alleen de opgave om het publieke belang te beschermen, maar ook om te waken over het draagvlak voor het werk van de diensten. Anders gezegd: om legitiem te kunnen handelen, hebben de diensten een sterke toezichthouder nodig. Wie echt begaan is met de nationale veiligheid, faciliteert, nee, viert daarom het werk van toezichthouders, journalisten, activisten en ngo’s.

Feiten verdraaid

Zo niet Vijver. De opiniemaker trekt de onafhankelijkheid van de toezichthouder in twijfel, bagatelliseert haar onderzoek, en verdraait de feiten. Meer zand in de raderen van de al precaire democratische besluitvorming rondom het werk van de geheime diensten. Dat is niet het handelen van iemand die begaan is met de weerbaarheid van onze rechtsstaat.

Over een ding zijn we het wel eens: de bemoeienis van Bits of Freedom in deze kwestie is niet ideaal. Maar waar Vijver de tegenmacht het liefst nog verder beteugelt, heeft onze rechtsstaat, inclusief de nationale veiligheid, juist méér tegenmacht nodig. In de vorm van een toezichthouder die zonder de inmenging van een kleine ngo effectief kan optreden. Zeker zolang de geheime diensten de wet structureel links laten liggen.

*) Evelyn Austin is directeur van Bits of Freedom. Dit artikel verscheen eerder bij NRC