Een hoofdtaak voor de Belastingdienst is vanouds bestrijding van fraude. Daartoe hanteert de dienst een collectief geheugen van ervaringen van de aangiften van personen en bedrijven. Vanwege de omvang zijn data vastgelegd in systemen die signalen spuwen van vermoedens van fraude

Fors zwartgeldcircuit

Nederland kent immers een omvangrijke schaduweconomie. Vermaard hoogleraar Arnold Heertje heeft dat vaak uitgelegd, zoals bij de Vpro, maar vooral in ‘Het officieuze circuit: een witboek over zwart en grijs geld’, samen met Harry Cohen. (recensies via Delpher in Het Parool en NRC). Dat behelst het ‘niet officieel geregistreerde deel van de economische werkelijkheid’, zwart en grijs.

Veelal is belastingontduiking een doel. Veel mensen vinden dat ze te veel belasting moeten betalen, vanwege hun eigen portemonnee en/of omdat ze het met de besteding oneens zijn. Heertje schatte dat 20 procent van de economie zich in de schaduw afspeelt. Dat was in 1980, toen er meer in baar geld werd betaald en de Belastingdienst de banksaldi niet automatisch kreeg toegespeeld.

‘De publieke verontwaardiging over vooral het zwarte circuit bereikte halverwege de jaren tachtig een hoogtepunt. Er werd een grote inter-departementale commissie (Ismo) ingesteld naar misbruik en oneigenlijk gebruik van belastingen, subsidies en sociale zekerheid. Daar is het bij gebleven. Inmiddels is het debat tot een onheilspellende stilte verstomd, terwijl de officieuze economie volop bloeit’, schreef Michèle de Waard elf jaar later in NRC.

Computer says ‘suspicious’

Controle door de Belastingdienst schoot hopeloos tekort, vond men allerwegen. Een van gevolgen was het optuigen van de Fraude Signalering Voorziening (FSV) in 2001. Met dit systeem verzamelden en gebruikten belastingambtenaren signalen voor risico’s op fraude, zoals eerdere vals gebleken aangiften, maar ook of een gemeente of UWV het inkomen van iemand opvroeg.

De inspecteurs van de Belastingdienst gebruikten dit om aangiften van personen en bedrijven te corrigeren en toeslagaanvragen te toetsen, en om met andere overheden informatie uit te wisselen: over algemene risico’s op belastingontduiking van groepen burgers en bedrijven; en van personen die de belasting getild hadden of waarbij dat risico zou bestaan.

Het systeem voldeed niet aan de Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG), want te veel medewerkers (5.000!) hadden toegang tot de FSV, er was een groot risico op lekken en verkeerd gebruik en correcties werden niet of te traag doorgevoerd.

Dat rapporteerde KPMG in juli 2020 over FSV en andere anti-fraude projecten: er werd niet voldaan aan wettelijke vereisten, waaronder de AVG en de beginselen van behoorlijk bestuur. Noodzakelijke waarborgen ontbreken en er is onvoldoende capaciteit om de menselijke maat voorop te stellen.

Het FSV was eind februari 2020 al uitgezet en sedertdien niet meer in gebruik, na onthullingen van Trouw en RTL. Een reservebestand van de FSV was beschikbaar voor onderzoeken. Dat zijn er vooralsnog drie: door KPMG, AP en PwC.

Hardvochtig en slordig

Concreet stonden in open tekstvelden van FSV-registraties tal van losse opmerkingen, bijvoorbeeld over nationaliteit en criminele verdenkingen, die daar te lang en met te weinig checks bleven staan als belangrijke signalen.

Normaliter leidde dat niet direct tot een harde fraudebeschuldiging, maar wel met de toeslagen. Echter, de Belastingdienst kreeg ook 40.000 tips over mogelijke fraude met toeslagen te verwerken. Er was veel fraudeverdenking in en extern en onder de bevolking. Dit was mede een oorzaak voor een veel te grof, hardvochtig en slordig omgaan met fraudesignalen met de vreselijke gevolgen.

Bovendien was er in 2014 en 2015 een project KEF (Kwaliteitsverbetering En Fraude-aanpak) van de GGD GHOR, GGD-en, Toeslagen en VNG in opdracht van het ministerie van SZW, onder meer om misbruik te bestrijden; met de eindrapportage Toezicht versterken door samenwerken in 2016.

Behalve FSV werden nog wat systemen buiten werking gesteld en zijn de werkzaamheden van het Combiteam Aanpak Facilitators stilgezet. De Belastingdienst moet fraudebestrijding opnieuw optuigen, met betere bestanden en fraudesignalen. De oude bestanden worden niet allemaal weg gekieperd, maar opgeschoond.

Stiekeme fraudeverdenking foutief?

Er wordt nu gemakkelijk gesteld, bijvoorbeeld in een column van Sheila Sitalsing in de Volkskrant, dat de overheid geen geheime informatie mag bijhouden over fraudeverdenkingen. Dat is een boeiende opvatting in het kat-en-muisspel van misdaadbestrijding. Recent nog hebben journalisten informatie over de neef van de heer Taghi maandenlang geheim helpen houden.

En moeten journalisten dan zelf in hun onderzoek ook open kaart spelen? En moet de Volkskrant onderzoek naar boeven openbaar verrichten? Concreet: moet de Belastingdienst mensen informeren dat ze op een lijst met mogelijke fraudeurs staan?

Wie in het gewraakte FSV stond heeft volgens de regering inmiddels een brief gehad van de Belastingdienst. Personen kunnen zelf bepalen of vermelding terecht was, maar ze zullen beginnen om dat te ontkennen.

Huilende Wolfsen in het bos

De gedegen rapportage van de AP over wetsovertredingen van de Belastingdienst met de FSV is grotendeels een kopie van het KPMG-rapport. Echter, AP-voorzitter Aleid Wolfsen veroorlooft zich een politieke saus over haar ernstige bevindingen te gieten, in zijn aanhoudende zucht naar publiciteit. In een larmoyante ‘speech’ uit Wolfsen victorie in de vorm van diepe verontwaardiging over de onbetrouwbaarheid van overheidsregistratie.

PwC doet nog onderzoek naar de concrete benadeling van mensen en bedrijven op de lijst. Naar schatting 120.000 van de 250.000 daarvan stonden er zonder goede reden nog op. Ze krijgen, indien nodig, schadevergoeding.

In de Volkskrant uitte Wolfsen zich daarover: ‘Die zouden volgens Wolfsen allemaal enige vorm van financiële compensatie moeten krijgen, ook als zij op geen enkele manier geschaad zijn door hun FSV-notering (want dat komt ook voor). ‘Bij twijfel zou ik zeggen: compenseren’, zegt Wolfsen. ‘Met de persoonsgegevens van die mensen is de Belastingdienst immers onrechtmatig omgegaan.’

Daar gaat de AP niet over. dat is een zaak van de wetgever en/pof rechter. Wel kan de AP de Belastingdienst een boete opleggen. Die zou dan, vestzak-broekzak van Justitie & Veiligheid naar Financiën, bij eventueel onterecht gedupeerden kunnen terechtkomen.

De echte fraudeurs loopt het water al in de mond: ‘Mag ik ff vange?’