Toneelstuk A Plastic State of Mind van Het Nationale Theater verhaalt over het dragen van het gruwelijke lot door jonge Afrikaanse vrouwen in de oorlog in Liberia. En hoe ze, om te overleven, dader worden die andere vrouwen de verkrachtingen injagen.

Liberia is een West-Afrikaans land met begin deze eeuw 3 miljoen inwoners (nu 5 miljoen). Het is in 1820 gesticht door vrije Amerikaanse ex-slaven, en werd in 1847 de eerste Afrikaanse republiek. De Grondwet werd opgesteld naar Amerikaans voorbeeld, hoofdstad Monrovia vernoemd naar president Monroe. Hij hielp de slaven een nieuw bestaan elders op te bouwen, niet uit mededogen maar omdat hij ze weg wilde hebben uit de VS uit angst voor opstand.

Spanningen tussen bevolkingsgroepen in Liberia waren er vanaf den beginne, maar vanaf 1980 met bijna 25 jaar burgeroorlogen, alvorens Ellen Johnson Sirleaf er in 2006 werd verkozen tot eerste vrouwelijke staatshoofd in Afrika. Haar opvolger, oud-voetballer George Weah, kennen we wel in Europa, maar weten verder weinig van Liberia.

Ook de naam van Liberiaanse dictator Charles Taylor is hier bekend, want hij werd in Den Haag berecht wegens oorlogsmisdaden. Vooral de inzet van talloze kindsoldaten, die hem Pappie moesten noemen, is bekend.

Broadway-hit

Het toneelstuk speelt tijdens de Tweede Liberiaanse Burgeroorlog van 1999 tot 2003, toen president Charles Taylor vocht tegen rebellengroepen Lurd en Model. De invloedrijke Amerikaans-Zimbabwaanse actrice en activiste Danai Gurira schreef er in 2009 Eclipsed over dat in 2016; het eerste stuk op Broadway met louter zwarte actrices (onder wie Oscar-winnares Lupita Nyong’o), dat zes Tony Award-nominaties ontving.

Eclipsed gaat over drie vrouwen die als seksslavinnen leven bij een rebellencommandant, een van zijn voormalige vrouwen die zelf rebel wordt, en een hulpverlener en vredesactivist. Rotterdammer Gavin-Viano, performer, in Maastricht afgestudeerd regisseur die begaan is met mensenrechten, kwetsbare jongeren, LGBTQIA+- en zwarte gemeenschappen, werkte maandenlang koortsachtig aan een vertaling. Het resultaat staat nu onder zijn regie op de planken, begonnen in het Theater aan het Spui afgelopen zaterdag, met als geweldige spelers:

• Helena (“Vrouw nummer 1”) door Shanaya Dap: al lang de rebellenleider dienend, zo verminkt dat ze niet meer zwanger kan worden;
• Maima (“Vrouw nummer 2”) door Femi van Elshuis is het kamp van de rebellenleider ontvlucht om te gaan vechten;
• Bessie (“Vrouw nummer 3”) door Alix Konadu: zwanger door de verkrachtingen en bevalt;
• Het Meisje (Vrouw nummer 4) door Kimberley Agyarko Obeng: is nieuw als seksslavin;
• Rita Endee, (vredes)activiste, door Nyassa Alberta.

Sisterhood

De rebellenleider van Lurd zien we niet, maar bij een luid toetersignaal stellen de drie meisjes zich angstig in het gelid op en één van hen moet zijn kamer binnengaan. Dat is meestal ‘Het Meisje’, nog zo jong. Schrijnend.

En toch, Eclipsed benadrukt niet de tragiek, maar vooral de weerbaarheid. Die stoelt op “sisterhood”, een term die letterlijk als “zusterschap” wat vreemd klinkt. Misschien “zusterkracht”?

Dat uit zich in hun taal, dialect zonder lid- en voornaamwoorden. Met humor: Gavin-Viano laat de enige alfabete vrouw een boek voorlezen over Bill Clinton, met het accent op de laatste lettergreep. En refereren aan zijn “Vrouw nummer 2” in de Lewinsky-affaire waardoor hij bijna moest aftreden. En Bessie vernoemt tot slot haar baby naar Clinton.

Er beweegt af en toe iets van een inheemse God over het toneel, maar er wordt ook een Christelijk gebed gedeclameerd. De vrouwen vallen tassen met geschonken kleding van de rebellenleider aan.

Vrouwelijke agressie

Daarmee biedt het eerste uur een voortkabbelende voorstelling waarin het publiek lijkt te wennen aan de barre situatie. De veerkracht van de vrouwen redt hen, er lijkt weinig aan de hand. Een verhaal ontbreekt

Dat verandert zoetjesaan in het tweede uur van de voorstelling door toedoen met twee tegengestelde karakters: Maima of vrouw nummer 2 die gestoken in militaire kledij voortdurend met een Kalasnikov dreigt en schreeuwt. Ze heeft zich overgegeven aan de oorlog in dienst van een rebel, want wil geen slachtoffer meer zijn.

Dat ze daarbij andere vrouwen offert, is een soort van “collateral damage” die ze accepteert. Ze haalt Het Meisje over om dezelfde keuze te maken. Ook zij gaat ertoe over om andere vrouwen op te offeren aan verkrachting, maar anders dan bij Maima botst dit vreselijk op haar geweten.

Dat vond ik heftig, omdat de wreedheid van oorlog zo besmettelijk blijkt: dat vrouwen zich juist het lot van andere vrouwen niet meer aantrekken (Maima) of tegen hun geweten in zich dienstbaar maken aan de oorlogsverkrachtingen. Dat een vredesactiviste in haar welgekozen morele bewoordingen en gratuite pleidooi voor “dialoog” tegenwicht probeert te bieden, verergert de tragiek. Zodra de strijd voorbij is wil “Vrouw nummer 3” zelfs liever met haar kind in het kamp van de leider blijven. 

In het hoofd pompen

Deze paradoxen maken ‘A Plastic State of Mind’ van Gavin-Viano zo indrukwekkend: het omgaan met de pure wreedheid, de kracht om te overleven. Plastic verwijst ook naar de export van afval door Europese landen naar West-Afrika waar kinderen opgroeien en proberen te overleven tussen ons afval.

Toch is dit niet de zoveelste gemakzuchtige racisme-aanklacht, maar een geweldig, even duister als bemoedigend, tot nadenken dwingend toneelstuk over een verscheurd Afrikaans volk. Het ergste oorlogsgeweld staat los van kleur en zelfs deels van sekse. Ofschoon ik nog nooit een stuk zag dat zo indringend seksueel geweld tegen vrouwen in mijn (plastic?) mind pompte. Dus van deze inspirerende HNT-groep hoop ik nog meer te mogen zien.

Gezien: Een Plastic State of Mind, Het Nationale Theater, Theater aan het Spui, 8 november 2025, nog tot 16 januari te zien in Haarlem, Almere, Eindhoven, Arnhem, Alkmaar, Dordrecht, Rotterdam, Drachten, Den Bosch, Amsterdam, Utrecht, Nijmegen en weer Den Haag

 *) Foto’s: Bart Grietens (meer hieronder)