Onlangs publiceerde branchevereniging Netbeheer Nederland een rapport waaruit blijkt dat de groei van datacenters leidt tot een sterke toename in de vraag naar elektriciteit. Het Internationaal Energieagentschap (IEA) verwacht zelfs een verdubbeling van het aandeel van datacenters in het wereldwijde elektriciteitsverbruik, van 1,5 naar 3 procent. Sinds 2015 is het elektriciteitsverbruik in deze sector al met jaarlijks 10 procent gestegen.

Deze ongekende groei wordt vaak als vanzelfsprekend gepresenteerd, terwijl deze juist onderwerp van maatschappelijk debat zou moeten zijn. Welke plaats is er voor deze sector in een duurzame en rechtvaardige toekomst voor Nederland?

Datacenters zijn geen op zichzelf staande faciliteiten, maar onderdeel van een wereldwijde digitale infrastructuur die grotendeels wordt beheerd door private internetbedrijven. Platformbedrijven zoals Amazon, Meta, Microsoft en Google behoren tot de rijkste ter wereld en leveren steeds meer essentiële diensten. Ondanks toenemende zorgen over deze afhankelijkheid, blijft die groeien. De recente opmars van AI-diensten versterkt deze trend: AI vereist intensieve rekencapaciteit, en dus meer datacenters en energie.

Potentieel

Techbedrijven benadrukken graag het potentieel van AI om maatschappelijke problemen en de klimaatcrisis aan te pakken. Maar dat mag geen rechtvaardiging zijn voor ongeremde groei van alle AI-toepassingen. AI vereist immers aanzienlijke hoeveelheden water, energie en grondstoffen.

Dit roept de vraag op: welke toepassingen vinden we wenselijk genoeg om daar schaarse publieke middelen voor te reserveren? Zeker in het licht van recente plannen voor een ‘AI-fabriek’ in Groningen – onderdeel van de Europese ambitie om van de EU een ‘AI-continent’ te maken – is die vraag urgent.

In Ierland heeft de snelle groei van datacenters geleid tot een publiek debat over de macht van big tech en het beslag op energie. Dankzij fiscale voordelen en een gunstige ligging is Ierland een populaire vestigingsplek. Tussen 2012 en 2022 steeg het energieverbruik van datacenters er met 25 procent, en binnenkort gebruiken ze meer elektriciteit dan alle Ierse huishoudens samen. Ook nam het gebruik van fossiele energie toe, ondanks klimaatdoelstellingen.

Google

De sector legt beslag op duurzame energie, waardoor minder overblijft voor andere doeleinden. Bedrijven als Google, Meta, Amazon en Microsoft investeren daarom nu rechtstreeks in de opwekking, opslag en distributie van energie, waardoor ze een nieuwe rol aannemen als energiebeheerders.

Deze situatie biedt lessen voor Nederland. Lobbyorganisatie Dutch Datacenter Association (DDA) beweert steeds dat de groeivoorspellingen overdreven zijn, dat datacenters en het trainen van AI steeds energie-efficiënter worden en dat de sector nauwelijks kan uitbreiden door netcongestie. Ook wijst de DDA erop dat, conform de wensen van netbeheerder Tennet, datacenters gebouwd kunnen worden nabij offshore windparken en dat de energie kan worden opgeslagen in grote accu’s.

Aanjager

De DDA presenteert de sector als aanjager van een groene transitie, maar de Ierse situatie laat zien dat de werkelijkheid complexer is. Ja, de sector stimuleert elektrificatie, maar dat versnelt niet automatisch de energietransitie. Het vergroot vooral de behoefte aan méér stroom – die de sector grotendeels zelf verbruikt.

Volgens het Internationaal Energieagentschap is mede door datacenters de wereldwijde vraag naar fossiele energie met 50 procent gestegen. Om hun energiehonger te stillen investeren Microsoft en Google nu ook in kernenergie – op zichzelf al reden voor debat.

Riskant

Onderzoek, waaronder een recent Greenpeace-rapport, wijst erop dat technologische efficiëntie de energievraag slechts deels zal afvlakken. Wordt AI goedkoper, dan stijgt het gebruik mogelijk juist. Vertrouwen op efficiëntie, zoals het IEA en de Europese Commissie doen, is dus riskant.

Af en toe ontstaat lokaal verzet tegen de komst van datacenters. In Zeewolde gingen plannen van tafel dankzij protest van bewoners, die het energieverbruik en de economische meerwaarde kritisch bevroegen. De vraag is niet alleen waar datacenters komen, maar óf en voor welke doelen we hun groei wenselijk vinden. Verplaatsing is geen oplossing voor een wereldwijd (klimaat)probleem.

Fundamenteel debat

De combinatie van een groeiende energievraag en de noodzaak voor rechtvaardig en ambitieus klimaatbeleid vraagt om een fundamenteel debat over de inrichting van onze digitale infrastructuur. Europa en Nederland zouden zich niet moeten laten meeslepen in een AI-wedloop, maar moeten werken aan een veilige, toekomstbestendige en duurzame digitale infrastructuur.

Een mogelijkheid is om digitale infrastructuren, zoals datacenters, als nutsvoorziening te behandelen. Zo kunnen schaarse bronnen als energie en water eerlijker worden verdeeld. Dit vereist transparantie van bedrijven over hun energie- en grondstoffenverbruik en een duidelijke visie op de maatschappelijke meerwaarde van AI. Alleen dan kunnen we digitalisering inzetten ten dienste van de samenleving, zonder grote schade toe te brengen aan het milieu en onze leefomgeving.

*) Rianne Riemens is postdoc big tech en klimaattoekomsten aan de Universiteit Utrecht (UU)
Judith Keilbach is universitair hoofddocent media en cultuurstudies aan de UU
Anne Helmond is universitair hoofddocent media, data & samenleving aan de UU.

Een versie van dit betoog verscheen eerder in de Volkskrant

**) Photo by Joshua Sortino on Unsplash