Diep onder de indruk van zijn voorstelling een avond eerder begin ik het vraaggesprek. Micha is vol over Howard Jacobson, met wie hij later een dubbelinterview heeft.

Je brein gunt je geen rust. Wanneer sta je uit?

“Dat is inderdaad wel een ding. Ik kan mijn hoofd moeilijk stilzetten. En de meeste gedachten die ik heb, zijn niet eens heel productief. Of ik bedenk iets dat te veel vergt om uit te werken. Sinds een paar jaar schaats en fiets ik met veel plezier en dan ontstaat er een stilte in mijn hoofd. Juist uit die stilte komen de beste ideeën.”

Hoe maak je de nieuwe voorstelling voor september?

“Ik hoop dat het weer zo gaat als voorheen: dat de situatie me een kant op dwingt die ik nu nog niet helemaal in zicht heb. Het is als nieuwe kleren of schoenen kopen. In de winkel vind je eerst niets omdat je altijd op zoek bent naar bekende kleren. Dan ga je met een spijkerbroek de deur uit waar je eerst aan moet wennen. Maar na een tijdje voel je je prettig. Dan accepteer je: de tijd is veranderd, zo ben ik nu geworden. Die vorige broek kan weg. Je hebt als een slang je huid afgegooid, en je een nieuwe aangemeten.”

Volkomen zelfvertrouwen dat…

“Nee, helemaal niet, dat gaat met blinde paniek gepaard tot en met de try-outs. Maar ik hou ook van die onzekerheid. Dit is een talent waarop ik kan vertrouwen. Ik heb geleerd dat deze manier de enige is die voor mij werkt. Er op het moment iets van maken. De inhoud dringt zich op, zoiets als poepen. Ik eet, het moet er weer uit. Tot nu toe gaat dat goed.

Ik bof wel dat ik niet het talent heb om te overzien wat ik teweegbreng. Dan zou ik mij maar aanpassen, en ben je minder authentiek.”

Je boekt steeds meer succes en wordt beroemder. Lastig?

“De meesten hebben geen idee wie ik ben, maar deze voorstelling kan voor veel meer mensen leuk zijn. Daar kan ik over inzitten; hoe bereik ik ze? Instagram hoor ik dan roepen, maar ik verbeeld me dat ik het niet moet hebben van goedkope bekendheid. Ik kan het niet opbrengen om in De Slimste Mens te gaan zitten.”

Waar blijven muziek, liedjes maken?

“Nog nooit gedaan. Ik plan van tevoren geen vorm, maar er komt wel een cabaretvoorstelling uit. Zingen vind ik leuk. Ik hoopte lang schrijver of dichter te worden. Een van de leuke en soms moeilijke dingen van mijn werk is dat je vrede sluit met de grenzen van je talent. Ik hoop wel dat ik mezelf nog verras. Soms bewonder ik, soms ben ik jaloers. Maar een lijster zingt als een lijster, een merel als een merel.”

Filmrollen, zoals Theo Maassen?

“Ik zou het ontzettend leuk vinden, maar ik ben nooit gevraagd. Ik weet ook niet of ik het kan. Maar samenwerken vind ik leuk, net als voor de kindervoorstellingen met Fay Lovsky. Volgens mijn impresario zijn mensen soms bang om toenadering tot mij te zoeken. Ik ben blijkbaar niet heel aaibaar, daar moet ik aan werken.”

Wil je internationaal doorbreken?

“Dat zou ik best willen. Het was leuk met Hans Teeuwen in Engeland en Schotland op te treden, hij had kunnen doorbreken maar ik niet, want mijn talent schiet tekort om in Londen of New York direct voet aan de grond te krijgen. De concurrentie is gigantisch en hier kan ik inmiddels maken wat ik wil.

“Bij optredens in Amerika en Engeland was de relatie tot het publiek trouwens heel anders. Terwijl ik in Nederland altijd als een hautain, geleerd jongetje werd gezien, vonden ze me daar meteen sympathiek omdat ik de moeite nam in hun taal op te treden. Dat is een voordeel, maar ook een nadeel. Publiek dat een beetje schrikt is namelijk best leuk.”

Nu doe je Almere en Cuijk?

“Het toeren vind ik ook ontzettend leuk. Ik kom zelf uit de provincie en kom ook graag in al die provincies en steden, België vind ik ook een genot. Het is gewoon heel lekker om lang in de auto te zitten en ergens te zijn waar je niet vaak bent, en waar je ook weer weg kan.”

Dankbaar na schildklierkanker in 2002 en drie jaar terug een psychische inzinking?

“Dat is nogal een woord, psychische inzinking. Maar wat ik vertel in de voorstelling klopt wel. Ik had een moment even hulp nodig, was de balans kwijt. Daarin verschilt het ook niet heel erg van die keer dat ik kanker had. Soms gaat het mis. Gelukkig zijn er mensen die dan helpen.”

Je kinderen en ouderschap zijn een belangrijk onderwerp in je voorstelling?

“Aanvankelijk wilde ik dat niet, omdat ze er niet voor gekozen hebben dat ik dit werk doe, maar het vaderschap heeft me als mens zo veranderd, dat ik er iets over moet zeggen. Als ik het weg laat, klopt de voorstelling niet. Dit is wie ik nu ben. Maar de verhalen die ik vertel zijn vrij inwisselbaar. Jochem Myjer showt foto”s van z”n kinderen. Dat gaat voor mijzelf te ver.”

Hoe heeft vaderschap je veranderd?

“Zoals de puberteit je verandert. Ineens kwam er een hele verantwoordelijkheid bij. Je wordt een stapje opzijgeschoven, dat kunnen alleen ouders begrijpen. Ik probeer het leuk te doen, maar als je één ding opgeeft met ouderschap, dan is dat de illusie van controle. Je moet erg opletten want voor je het weet zie je hun eigen richting niet.

Als vader heb je het dan over de pracht van modelbouwen of iets anders waar je vol van bent, maar je kind wil misschien wel tennissen, of een ei bakken.

Mijn houding met satire heeft ook invloed op opvoeding: de wereld is imperfect en totaal chaotisch. Dat wij nu hier in een Hilton-hotel koffiedrinken bij een prachtig uitzicht is ongelooflijk willekeurig, maar ook mooi. Ik ben geen nihilist, maar het leven kan zo omslaan.”

Vrees je een noodlot?

“Dat slaat zeker weer toe. Nu leven m”n ouders nog. Wie de krant een beetje leest, weet dat ons een boel ellende te wachten staat; je kunt thuiskomen en horen dat je kind is doodgereden. Je kunt zelf in een rolstoel komen. Garanties zijn er niet.”

Zorgelijke man?

“Ik maak me grote zorgen over deze tijd. Steeds als ik de krant opensla, schrik ik weer hoe ver het gaat. Voor wat ik namens Het Transitieteam in de Volkskrant goedpraat, ben ik eigenlijk bang; een manier om die angst te bezweren. Ik geloof wel dat ik pessimistisch ben aangelegd. Ik vind veel eng. Van alle kanten. Zo”n debat over diversiteit is totaal doorgeslagen, de domheid komt echt van twee kanten. Er is zo veel rigide gelijkhebberigheid. Daar voel ik me wel eenzaam in.”

Gaan we richting gewapende strijd?

“Ik hoop het niet, maar het is naïef te denken dat verschrikkelijke gebeurtenissen niet terugkeren: Goelag Archipel, Rode Khmer, Holocaust. Neem de weerstand tegen de wetenschap, dat vind ik heel beangstigend. Niemand heeft meer geduld om op een oplossing te wachten; die moet er nu komen, en wel hun eigen oplossing. Niemand wil meer beseffen hoe ingewikkeld de wereld is, mensen nemen hun toevlucht tot messiassen die weten hoe het zit. Wanneer hoorde je voor het laatst op tv of op de radio iemand verzuchten dat “ie het niet weet?

Ik hoop op een “silent majority”, maar die is zo onzichtbaar geworden door die extremen in de media. Miljoenen mensen, in de verpleging, onderwijs, bouw en middenstand of bij grote bedrijven, die iedere dag naar hun werk gaan om het goede te doen.”

Heeft Het Transitieteam – aanstekelijk knappe satire achterop de Volkskrant over de overgang naar een “zonnige” onheilspellende toekomst – ook een serieuze ondertoon?

“Het komt wel voort uit ontwikkelingen die ik heel eng vind, waarvan ik zou willen roepen “dit moet stoppen”. Maar dan is de toon zo bitter, de inhoud hermetisch. Deze vorm werkt beter: omarmen en beschrijven dat we met z”n allen die kant juist op moeten. Geen spookbeelden, maar bejubelen. Het moet grappig zijn. Soms schrik ik: is dit nog wel satire?

Ik zie een vernauwing van het denken bij zowel links als rechts. Ze hebben steeds vaker de neiging iemand die een keer iets gezegd of gedaan heeft dat hen niet bevalt, voor altijd daarmee lastig te vallen. Dat zie je bij social justice warriors, net zoals bij GeenStijl. Ze vangen elkaar voortdurend vliegen af, om maar niet in de spiegel te hoeven kijken.”

Heb je een taak, wil je het tegenhouden, ombuigen?

“Nou nee, dat niet. Mijn taak is eerder om het speels te houden, niet in de kramp te schieten.  Bovendien: als ik moet toegeven dat de race al gelopen is, heeft het leven geen zin. Wat dat betreft is het ook een opdracht om te proberen in te zien hoeveel moois er nog is, en niet al te nostalgisch te worden. Het is nooit ideaal geweest in de geschiedenis.”

Worstel je daarmee, of je een boodschapper moet zijn? In je voorstelling benadruk je zo stellig mogelijk dat het “nergens over gaat” en er “geen bedoeling” is. Toch uit je veel meningen en suggesties in je columns, analyses en theater.

Ik probeer als kunstenaar nederig te zijn. Je maakt iets moois, iets kwetsbaars, dat is hartstikke belangrijk. Vooruitgang boek je ook door vuile handen te maken en in gesprek te gaan met mensen met wie je het niet eens bent. De meningen die we hebben zijn bovendien maar een heel klein deel van wat we zijn en wat we doen.

Howard Jacobsen zegt: kunst is ook verontwaardiging uitspreken over het leven, je woede uiten. Dat lucht op. Als de ijsbeer in de dierentuin die af en toe tegen het raam slaat: hij blijft gevangen, maar je laat weten dat dit niet deugt. Maar die beer verbeeldt zich niet dat de oplossing nabij is.

Als er ergens behoefte aan is, dan aan mensen die hardop zeggen dat ze niet weten hoe het zit. Dat wil ik heel hard roepen. Maar dat is ook weer niet helemaal waar, want ik uit inderdaad m'n eigen meningen.”

Dus wel impliciete boodschappen?

“Ik ben heel allergisch voor engagement van theater. Niet omdat ik geen mening heb, maar omdat zelfoverschatting en pretenties zo lelijk zijn. Ik hoef geen compromissen te sluiten en verantwoording af te leggen zoals politici, dus heb ik makkelijk praten en kies onderwerpen die gevaarlijker en ongemakkelijker voelen.

Theater is vergelijkbaar met de ring van een bokser. In de ring slaan ze elkaar op hun bek, daarbuiten gelden gelukkig andere regels. Kijkers en lezers distilleren zelf hun boodschap, dat is hard werken. Je kunt kunstenaars en makers niet de schuld gaan geven van wat jij eruit haalt.”

Voor alle duidelijkheid (2019)

Tussen de zelfgenoegzame cabaretgeneratie (Youp, Freek) die zo moeizaam afscheid neemt en een golf van jong talent staan grootheden als Hans Teeuwen, Theo Maassen en Micha Wertheim. Micha komt tot een climax in de lopende voorstelling Voor alle duidelijkheid. Na laaghangend fruit over de VVD, Arjan Lubach, en klimaatangst om publiek te vermaken, volgt een fenomenale voorstelling, met registers van vlijmscherp tot ontroerend; en wordt ook zijn zelfbenoemde “weldenkende” volksdeel getart. Deze prachtige voorstelling was te zien in Amsterdam, net als in Assen en Groningen, Oss en Cuijk, Antwerpen, Leuven en Hasselt. “Leeuwarden nog pas half verkocht”, zucht Micha. 

Cv Micha Wertheim (aangevuld in 2025)

Zie ook Wikipedia en MichaWertheim.nl

1972: geboren in Groningen, opgegroeid in Maarsbergen en kort in New York

(Opa kunstenaar, beide ouders psychologen en therapeut (ook van oorlogsslachtoffers), na de oorlog naar Israël verhuisd - OVT-column)

1992 – 1999: Cultuur- en Wetenschapsstudies, Universiteit Maastricht, eindscriptie over Kafka

1995 – 1999: columnist en feuilletonschrijver voor universiteitskrant Observant

1999: medeoprichter Mozaïek, cultuurwetenschappelijk tijdschrift

1998: begin Comedytrain en De Avonden (Vpro)

2004: winnaar jury- en publieksprijs Leids Cabaret Festival.

2004: Eerste solovoorstelling Micha Wertheim voor beginners

2006 – 2019: nog negen theatershows (veel op YouTube)

2012: In Zomergasten

2021 Micha Wertheim voor heel even

2016 – 2025 serie: Ergens anders (2016, robot, zonder Micha), Iemand Anders (2017, Micha met robot (2017), Niemand anders (2020, zonder publiek), Nergens Anders(2025)

2018 – 2024 Het Transitieteam, wekelijkse column Volkskrant, nu Transitie Journaal Volkskrant.nl (en te lezen op MichaWertheim.nl)

2023 Micha Wertheim voor Twaalven Oudejaars 2023

2025 Micha Wertheim Festival

Eerder:

Voorprogramma Hans Teeuwen in Londen – ook optredens Edinburgh, Tel Aviv, New York;

Radiodocumentaires: Max Tailleur (2002), Zohar Argov, stand-upcomedy in New York en meer

Schrijver vier kinderboeken en twee -kindervoorstellingen

Columnist en auteur voor: Vrij Nederland, Spijkers met Koppen, De Dag, NRC Next, de Volkskrant, AD Magazine; cultuurschrijver De Correspondent; radio-columnist OVT