Verschillende Amerikaanse en Chinese bigtechbedrijven, waaronder X, Meta, Alphabet (onder andere YouTube) en Bytedance (van TikTok) hebben zich de afgelopen decennia door en door onbetrouwbaar getoond. In weerwil van herhaalde beloften om hun leven te beteren, stellen zij in werkelijkheid zo’n beetje alles in het werk om Europese regels en waarden ofwel te ontwijken ofwel naar hun hand te zetten.

Denk aan regels en waarden op het gebied van privacy, democratie, rechtsstaat, openbare orde, desinformatie, belastingen, arbeidsrechten, kinderrechten en milieu. Verschillende bazen van big tech hebben zich de afgelopen tijd expliciet aan Donald Trump verbonden.

Elon Musk doet dat al maanden zeer openlijk. Deze week volgde ook Mark Zuckerberg. Samen met Trump verklaren zij de oorlog aan Europese wet- en regelgeving die hun welhaast pathologische streven naar winst en macht nog in toom poogt te houden.

Wordt het niet tijd om onbetrouwbare bigtechbedrijven maar helemaal uit de EU te weren?

Historische privileges

Historisch gezien zou dat helemaal niet zo vreemd zijn. Het moderne grootbedrijf ontstond sowieso pas in de loop van de 19de eeuw met de uitvinding van de kapitaalvennootschap. In goed Nederlands: de N.V. en de B.V. Die gaven ondernemers nieuwe juridische instrumenten (volgens sommigen ‘privileges’) om kapitaal te concentreren, af te schermen en beter te managen. Zo kregen ondernemingen rechtspersoonlijkheid en de bevoegdheden om aandelen uit te geven.

Tegenover die instrumenten stonden verplichtingen en streng toezicht. Ondernemingen mochten hun private belangen alleen nastreven voor zover dat niet in strijd was met het algemene belang. Bovendien waren landen erg voorzichtig met de erkenning van buitenlandse kapitaalvennootschappen, vooral omdat zij daar zelf minder controle over hadden en zij buitenlandse kapitaalvennootschappen minder goed aan hun eigen regels en waarden zouden kunnen houden.

Controle kwijt

Naarmate de zucht naar meer economische groei, technologische ontwikkeling en concurrentie tussen landen toenamen, lieten landen de kapitaalvennootschap echter steeds vrijer en gingen zij elkaars kapitaalvennootschappen steeds gemakkelijker erkennen. Dat heeft enerzijds de huidige mondiale economie mogelijk gemaakt. Anderzijds zijn staten – en zelfs hun continentale samenwerkingsverbanden – daardoor de controle over grote internationale bedrijven grotendeels kwijtgeraakt.

Zeer grote ondernemingen zijn een soort ‘staten naast de staat’ geworden. Wanneer bedrijven vervolgens hun private belangen vooropstellen – en het algemeen belang aan hun laars lappen – kunnen landen en hun samenwerkingsverbanden relatief weinig doen om dat te corrigeren.

Heel ongelijk speelveld

Nu zeg je misschien: maar landen en de Europese Unie kunnen het gedrag van bedrijven op hun territorium toch ‘reguleren’? En inderdaad: dat proberen zij op grote schaal. Zo kwam de Europese Unie in reactie op big tech reeds met de Algemene verordening gegevensbescherming (AVG), de Verordening digitale markten (DMA), de Verordening digitale diensten (DSA) en de Verordening Kunstmatige Intelligentie (AI act).

Het is vooral in verband met zeer grote bedrijven – zoals bigtechbedrijven – echter zeer moeilijk om bedrijven ook daadwerkelijk aan gedragsregels te houden. Deze bedrijven kunnen zich immers tussen landen verplaatsen en zo landen tegen elkaar uitspelen, kunnen eindeloos tegen eventuele handhaving lobbyen of procederen, en kunnen eventuele boetes (die vaak in geen verhouding staan tot hun winst) relatief gemakkelijk betalen. Daarbij zijn landen (zoals wij nu zo expliciet zien in de VS) geneigd om de belangen van hun ‘eigen’ bedrijven te beschermen tegen eventuele regulering door andere landen en samenwerkingsverbanden van landen.

‘Regulating Big Tech’ is in toenemende mate onderdeel van een heftige diplomatieke strijd over de waarden die de mondiale economie, inclusief mondiale technologische ontwikkeling, moet dienen. Dat democratische en rechtsstatelijke waarden die strijd overleven, staat niet bij voorbaat vast.

 Daarbij is het huidige speelveld zo ongelijk dat techregulering de eventuele alternatieven voor big tech harder dreigt te raken dan big tech zelf, en dus big tech alleen maar verder in de kaart speelt.

Ook verslaving afbouwen

Nu een aantal bigtechbazen samen met Trump Europese regels en waarden openlijk de oorlog verklaren is het misschien tijd de automatische erkenning van buitenlandse – dat wil zeggen, niet-Europese bedrijven – in Europa los te laten. Toont een bigtechbedrijf zich keer op keer onbetrouwbaar of zelfs vijandig, dan moet dat bedrijf de toegang tot de Europese markt categorisch worden ontzegd.

Doen we dat niet, dan zal de soevereiniteit van Europese lidstaten en de EU zelf mogelijk alleen maar verder tanen. Anders gezegd: hun ruimte om zelf te beslissen welke regels en beginsels er in Europa gelden zal verder afnemen.

Het weren van Amerikaanse en Chinese bigtechbedrijven kan alleen als overheden, Europese bedrijven en burgers hun enorme afhankelijkheid (en verslaving!) van big tech in hoog tempo afbouwen.

Dat kan prima: alternatieven zijn in veel gevallen voorhanden of kunnen prima door Europese bedrijven of publieke instellingen ontwikkeld worden. Bovendien kunnen we op heel veel plekken in de samenleving, waaronder in scholen, in de politiek en in ons privéleven, ook wel toe met een beetje minder tech.

Radicale stap durven zetten

Het categorisch weren van onbetrouwbare Amerikaanse en Chinese bigtechbedrijven is uiteindelijk misschien wel de enige manier om de ontwikkeling van een volwaardige Europese techsector een kans te geven en de soevereiniteit die nodig is om Europese democratische en rechtsstatelijke waarden te beschermen, te behouden.

Ik geef toe: mijn voorstel is in de huidige wereld misschien radicaal. Maar radicaal en zeer schadelijk beleid vanuit de VS vraagt om radicale maatregelen vanuit Europa. Bovendien laat de geschiedenis ons zien dat meer voorwaarden stellen aan grote bedrijven helemaal niet zo onverstandig en illiberaal is als veel mensen nog altijd lijken te denken. Laten we alle zeilen bijzetten om de Europese democratische rechtsstaat van big tech te redden!

*) Reijer Passchier is Universitair docent staatsrecht aan Universiteit Leiden en Hoogleraar digitalisering en de democratische rechtsstaat aan de Open Universiteit. Onlangs publiceerde hij het boek De vloek van Big Tech. Een versie van dit artikel verscheen in januari 2025 bij de Volkskrant.